Tự kỷ ở trẻ nhỏ không chỉ là chậm nói. Đó là vấn đề về kết nối, cảm xúc, và tương tác xã hội. Khi nhiều bố mẹ chỉ chú ý đến việc con có nói hay chưa, các chuyên gia hiểu rằng tự kỷ bắt nguồn từ sự khác biệt về cách não bộ phát triển và xử lý thông tin.
Sen An biết rằng bố mẹ có thể đang lo lắng, đang hoang mang. Chúng tôi ở đây để giúp bố mẹ nhận diện đúng và kịp thời. Bởi nếu được phát hiện sớm từ 12–36 tháng, có thể được can thiệp hiệu quả, giúp con tiến bộ từng ngày.
1. Vì sao giai đoạn 18–36 tháng là “cửa sổ vàng” để nhận diện tự kỷ ở trẻ nhỏ?
Giai đoạn này là thời kỳ quan trọng để não bộ hình thành những kết nối sâu sắc giữa các vùng liên quan đến giao tiếp và cảm xúc.
1.1 Giai đoạn hình thành kết nối não bộ xã hội – cảm xúc
Từ 12 đến 36 tháng tuổi, não bộ của bé yêu phát triển mạnh vùng trán trước và thùy thái dương – hai khu vực điều khiển hành vi, cảm xúc và giao tiếp. Khi tự kỷ xuất hiện, các kỹ năng như nhìn theo ánh mắt, bắt chước, chia sẻ niềm vui thường bị gián đoạn.
Ví dụ, khi bố mẹ gọi tên mà bé không quay lại, không phải vì bé không nghe, mà vì bé không định hướng hành vi theo người khác. Đây là một dấu hiệu đặc trưng của tự kỷ ở trẻ nhỏ.
1.2 Phát hiện trễ 6 tháng, can thiệp chậm nhiều năm
Theo nghiên cứu của Zwaigenbaum et al. (2015), nếu phát hiện tự kỷ ở trẻ nhỏ trước 24 tháng, hiệu quả can thiệp có thể gấp 2–3 lần so với sau 36 tháng. Lúc này, các hành vi đã được cố định trong hệ thần kinh, rất khó điều chỉnh.
Sen An hiểu bố mẹ không muốn bỏ lỡ cơ hội này. Bởi mỗi khoảnh khắc đều có thể là bước ngoặt cho sự phát triển của thiên thần nhỏ.
2. Các cụm dấu hiệu cảnh báo tự kỷ ở trẻ nhỏ phân loại theo trục chức năng thần kinh hành vi
Chúng tôi chia dấu hiệu thành ba trục để giúp bố mẹ dễ theo dõi. Mỗi trục phản ánh một mặt phát triển đặc trưng.
2.1 Trục 1: Kết nối xã hội – cảm xúc
Theo Greenspan & Wieder (DIR Model), trẻ không qua được giai đoạn điều tiết – tương tác – khởi phát chủ động thì các giai đoạn phát triển tiếp theo sẽ “rỗng lõi”.
Bé yêu thường không nhìn vào mặt người lớn khi vui, không chia sẻ niềm vui như khoe món đồ chơi hay gọi người khác đến xem. Các trò chơi tương tác như ú òa, đuổi bắt, bắt chước nét mặt người khác thường bị bỏ qua.
Ánh mắt tránh né, không phản ứng lại với nụ cười, không thay đổi hành vi khi người khác đổi sắc mặt. Đó là những dấu hiệu rõ ràng của tự kỷ ở trẻ nhỏ.
Theo mô hình DIR của Greenspan & Wieder, nếu trẻ không trải qua được giai đoạn điều tiết – tương tác – khởi phát, thì các giai đoạn tiếp theo trong phát triển sẽ thiếu nền tảng.
2.2 Trục 2: Giao tiếp (lời và không lời)
Trẻ không phản ứng khi gọi tên, không chỉ trỏ để chia sẻ niềm vui, không sử dụng cử chỉ như vẫy tay hay kéo tay người lớn để nhờ giúp đỡ. Đây là những cảnh báo mạnh mẽ.
Dù có thể nói được nhiều từ, bé yêu vẫn có thể không dùng ngôn ngữ để yêu cầu, hỏi han, hay kết nối. Trẻ điển hình sẽ giao tiếp bằng mắt và cử chỉ trước khi nói. Nhưng ở trẻ tự kỷ, toàn bộ giai đoạn này bị bỏ qua.
2.3 Trục 3: Hành vi – cảm giác – điều tiết thần kinh
Tự kỷ ở trẻ nhỏ còn biểu hiện qua các hành vi lặp lại như nhìn ngón tay, quay bánh xe, đi nhón chân. Một số bé yêu có thể quá nhạy cảm với tiếng ồn, ánh sáng hoặc không cảm thấy khó chịu với vải thô ráp.
Khi thói quen bị thay đổi như không ngồi đúng ghế, không đi đúng đường. Trẻ có thể khóc lóc, quấy khóc dữ dội. Các bé thường không dễ được dỗ dành, không ôm ấp hay nghe lời an ủi mà bình tĩnh lại.
3. Các dấu hiệu tự kỷ ở trẻ nhỏ thường bị bỏ qua – nhưng rất quan trọng
Trong thực tế can thiệp tại Sen An, nhiều bố mẹ đến với chúng tôi khi đã trễ vài tháng, đôi khi là vài năm. Chỉ vì lỡ bỏ qua những biểu hiện tưởng chừng “không đáng lo”. Dưới đây là 3 dấu hiệu rất sớm nhưng lại thường bị xem nhẹ.
3.1 Tự kỷ ở trẻ nhỏ thiếu giao tiếp chủ động không lời (pre-verbal communication)
Khi bé yêu khám phá được điều gì thú vị, bé có chủ động gọi bố mẹ không? Có nhìn sang để hỏi ánh mắt mẹ rằng: “Mẹ thấy điều đó không?”. Nếu những điều ấy không diễn ra, rất có thể bé đang thiếu kỹ năng giao tiếp không lời. Đây là một trong những nền tảng của tương tác xã hội.
Trẻ không phản ứng khi gọi tên cũng là dấu hiệu nằm trong cụm này. Dù bé nghe tốt, nhưng không xoay đầu, không hướng mắt tìm người gọi. Điều đó thể hiện não bộ chưa đồng bộ được việc định hướng và giao tiếp xã hội.
Nghiên cứu của Peter Mundy (UC Davis) đã khẳng định rằng chú ý chung là chỉ báo mạnh nhất về nguy cơ tự kỷ ở trẻ nhỏ. Thậm chí xuất hiện trước cả chậm nói.
3.2 Trẻ không học qua bắt chước
Trẻ điển hình học từ việc quan sát người lớn. Như là từ việc cười, gật đầu, vỗ tay, cho đến chơi giả vờ như bón cho búp bê ăn, làm bác sĩ. Nhưng trẻ tự kỷ lại khó học được bằng hình thức này.
Hệ thần kinh phản chiếu của các con. Là vùng xử lý hành vi thông qua quan sát đang hoạt động yếu. Khiến bé yêu khó phát triển kỹ năng xã hội và vận động theo cách tự nhiên.
Nếu con không chơi giả vờ, không bắt chước hành động đơn giản của bố mẹ, đó là dấu hiệu rõ ràng cần lưu ý.
4. Hướng dẫn phụ huynh quan sát tự kỷ ở trẻ nhỏ theo chuẩn lâm sàng
Sen An thường xuyên đồng hành cùng bố mẹ trong giai đoạn đầu nhận diện dấu hiệu. Chúng tôi hiểu việc quan sát con không hề dễ dàng. Nên đã hệ thống hóa thành quy trình chi tiết, dễ thực hiện tại nhà.
4.1 Ghi lại hành vi theo bối cảnh – Không phán đoán, không diễn giải
Mỗi hành vi cần được ghi nhận rõ ràng, theo đúng thời điểm và bối cảnh.
Ví dụ:
- Viết: “Con được gọi tên khi đang chơi – không phản ứng”.
- Không viết: “Con không nghe lời” hay “Con ngó lơ”.
Điều này giúp bố mẹ tránh định kiến, đồng thời cung cấp dữ liệu chính xác để chuyên gia đánh giá đúng tình trạng của bé.
Bố mẹ hãy thử ghi lại những tình huống cụ thể:
- Khi ai đó gọi tên con – con phản ứng ra sao?
- Con phản ứng thế nào khi người lớn cười, ôm, vỗ tay?
- Con có hành vi lặp lại nào khi chơi? (quay bánh xe, nhón chân…)
4.2 Lưu hành vi theo 4 nhóm tự kỷ ở trẻ nhỏ
Để không bỏ sót chi tiết quan trọng, Sen An hướng dẫn bố mẹ phân loại hành vi theo 4 nhóm:
- Tương tác xã hội: Bé có chủ động tìm người không? Có nhìn để chia sẻ? Có chơi cùng người khác?
- Giao tiếp lời và không lời: Có chỉ trỏ, dùng cử chỉ không? Có nói để yêu cầu hay chỉ nói nhại?
- Hành vi – cảm giác – điều tiết: Có hành vi lặp lại không? Nhạy cảm hoặc vô cảm với âm thanh, ánh sáng?
- Khả năng chơi và phản ứng cảm xúc: Bé có biết chơi giả vờ? Có thể hiện niềm vui, nỗi buồn rõ không? Hay thiếu phản ứng cảm xúc?
Việc ghi chép theo nhóm này giúp phát hiện chính xác tự kỷ ở trẻ nhỏ – từ những biểu hiện tưởng chừng đơn giản nhất.
5. Can thiệp sớm đúng cách – khởi đầu từ việc hiểu đúng não bộ trẻ
Tại Sen An, chúng tôi không áp đặt trẻ. Chúng tôi hiểu từng bé có nhịp phát triển riêng. Và nhiệm vụ của người lớn là “mở cánh cửa” kết nối. Không phải kéo con chạy theo tiêu chuẩn.
5.1 Không phải dạy “biết nói” – mà dạy “muốn nói”
Trẻ tự kỷ không thiếu từ, mà thiếu lý do để dùng từ. Các bé yêu cần cảm xúc, cần kết nối để thấy được ý nghĩa của lời nói. Khi đó, ngôn ngữ mới trở thành công cụ thật sự.
Vì vậy, Sen An không nhồi nhét ngôn ngữ. Chúng tôi kích hoạt sự hứng thú thông qua tương tác: chơi – bắt chước – phản hồi – kết nối ánh mắt.
5.2 Can thiệp tích hợp – không đơn lẻ
Tự kỷ ở trẻ nhỏ sẽ có hành vi lặp lại, không chơi giả vờ, hay thiếu phản ứng cảm xúc. Việc này sẽ cần sự hỗ trợ đa chiều, không chỉ từ một phương pháp.
Sen An áp dụng hướng tiếp cận tích hợp:
- ABA: giúp hình thành thói quen, cấu trúc hành vi rõ ràng.
- DIR/Floortime: phát triển cảm xúc, gắn kết qua chơi và tương tác thật.
- Hỗ trợ cảm giác: giảm quá nhạy cảm hoặc kích thích phù hợp với từng hệ cảm giác của bé.
- Đào tạo phụ huynh: để bố mẹ là “nhà trị liệu đầu tiên” – duy trì hiệu quả mỗi ngày tại nhà.
👉 Đồng thời, bố mẹ có thể đọc thêm bài viết Trẻ mất tự tin: 3 cách dạy của bố mẹ khiến con càng sợ sai để hiểu các mô thức phản hồi sai lầm.
👉 Và đừng bỏ lỡ bài viết Cách dạy trẻ hiểu trước – sau: 35% trẻ cải thiện nhờ mẹo này – với phương pháp dễ áp dụng ngay tại nhà.
Sen An không chỉ đồng hành mà đồng cảm, đồng kiến tạo hành trình trưởng thành của bé cùng bố mẹ.
Lời kết
Tự kỷ ở trẻ nhỏ không phải điều đáng sợ. Điều đáng sợ là để lỡ thời điểm não bộ phát triển mạnh nhất.
Phát hiện sớm không phải là gán nhãn. Đó là món quà yêu thương bố mẹ dành cho bé yêu. Là cách để con được đi đúng đường, với tốc độ và phương pháp phù hợp.
Sen An luôn sẵn sàng đồng hành với bố mẹ. Từ việc đánh giá ban đầu đến can thiệp cá nhân hóa. Chúng tôi ở đây để yêu thương, hiểu và hỗ trợ từng thiên thần nhỏ theo cách mà con xứng đáng nhận được.