Sử dụng bảng giao tiếp AAC là bước đầu để bé yêu có “tiếng nói”. Đây là công cụ giúp trẻ tự kỷ giao tiếp mà không cần lời nói. Bố mẹ ơi, Sen An hiểu sự lo lắng của mình khi con chỉ kéo tay, khóc, hoặc im lặng cả ngày. Nhưng đừng vội thất vọng. Não con vẫn muốn kết nối. Chỉ là con cần một cách khác. Hình ảnh là chiếc cầu đầu tiên.
Bài viết này sẽ giải thích vì sao nhiều trẻ không nói, tại sao AAC hiệu quả, và cách ứng dụng từng bước tại nhà. Mời bố mẹ đọc tiếp thật kỹ để đồng hành đúng cách với con.
1. Phân tích lâm sàng – vì sao trẻ tự kỷ không thể học giao tiếp theo cách thông thường?
Muốn dạy con nói, ta cần hiểu vì sao não con không phản ứng với ngôn ngữ như các trẻ khác. Có ba lý do lớn liên quan đến vùng não, thói quen phản xạ và sự thay thế bằng hành vi khác.
1.1 Trục 1 – Rối loạn điều phối vùng giao tiếp trong não bộ
Ở trẻ phát triển bình thường, các vùng Broca (tạo lời), Wernicke (hiểu lời), và thùy trán trước (lập kế hoạch hành vi) làm việc trơn tru. Với trẻ tự kỷ, các vùng này bị rối loạn liên kết. Điều đó khiến bé không hiểu được một điều căn bản: giao tiếp sẽ giúp mình đạt mục tiêu.
Không hiểu điều đó → bé không tạo động lực để bắt chuyện → hình thành thói quen thay thế như kéo tay, lắc đầu, gào thét.
Sử dụng bảng giao tiếp AAC giúp “hiện thực hoá” khái niệm giao tiếp thông qua hình ảnh cụ thể: đưa thẻ → nhận đồ → con hiểu: “À, con có thể làm chủ tình huống này”.
1.2 Trục 2 – Mất phản xạ giao tiếp khởi phát (initiating communication)
Nhiều trẻ tự kỷ không nhìn, không chỉ, không ra dấu. Điều đó không có nghĩa là con không muốn – mà là con không biết bắt đầu thế nào. Đây là thiếu hụt nghiêm trọng về nền tảng khởi phát tương tác.
Sử dụng bảng giao tiếp AAC sẽ giúp bé học lại từ đầu cách khởi động vòng phản hồi. Khi con học được việc “trao thẻ” có thể tạo ra phản ứng từ người khác, đó là lúc vòng giao tiếp bắt đầu được thiết lập.
1.3 Trục 3 – Hành vi thay thế lời nói ngày càng cố định
Nếu mỗi lần con khóc thì được đáp ứng, não sẽ ghi nhận: khóc = hiệu quả. Dần dần, các hành vi thay thế này trở nên mạnh mẽ, lấn át mọi cơ hội học ngôn ngữ.
Sử dụng bảng giao tiếp AAC sẽ giúp con có một lựa chọn mới: thay vì khóc, hãy dùng hình ảnh.
Mỗi lần thành công là mỗi lần não tạo ra kết nối mới → tăng cường giao tiếp chức năng → giảm lệ thuộc vào hành vi tiêu cực.
👉 Mời bố mẹ đọc thêm: Dành cho ông bà chăm cháu tự kỷ: 61% trẻ thụt lùi vì điều này
2. Sử dụng bảng giao tiếp AAC – công cụ tái lập vòng giao tiếp chức năng cho trẻ không lời
Khi con không nói, đừng vội lo. Điều đầu tiên cần làm là thiết lập lại vòng giao tiếp. AAC chính là công cụ giúp con khởi động lại vòng này một cách rõ ràng và an toàn.
2.1 AAC là gì?
AAC (Augmentative and Alternative Communication) là hệ thống giao tiếp không lời dựa trên hình ảnh. Thay vì đợi con nói, ta cho con công cụ dễ tiếp cận hơn: thẻ hình ảnh giao tiếp.
Trẻ chỉ cần trao đúng thẻ để thể hiện nhu cầu. Người lớn đáp lại. Con thấy: “à, con có thể kết nối mà không cần nói ra”. Đây chính là bước đầu trong quá trình phát triển ngôn ngữ không lời.
2.2 AAC không chỉ là “giao tiếp thay thế” mà là “cơ hội hình thành ngôn ngữ từ đầu”
Điều kỳ diệu đến không phải từ việc ép con học nói. Mà từ việc giúp con cảm thấy an toàn khi giao tiếp.
Từ đó, vòng phản hồi được lập lại: Muốn → Làm → Được → Vui → Tiếp tục.
2.3 Tại sao sử dụng bảng giao tiếp AAC phù hợp với trẻ tự kỷ?
Trẻ tự kỷ thường mạnh về xử lý thị giác. Các nghiên cứu đã chỉ ra, việc tiếp nhận hình ảnh tốt hơn âm thanh giúp bé dễ dàng ghi nhớ và sử dụng thẻ hình ảnh giao tiếp hiệu quả hơn.
Ngoài ra, giao tiếp bằng thẻ không yêu cầu ánh mắt, nét mặt – giảm áp lực cảm xúc. Mỗi bước đều có trình tự rõ ràng → dễ tiên đoán → tăng cảm giác an toàn → tăng cường giao tiếp chức năng.
👉 Mời bố mẹ đọc thêm: 5 dấu hiệu trẻ không muốn đến lớp can thiệp và cách xử lý
3. Cấu trúc 6 giai đoạn của AAC – Thiết kế tiến trình phát triển ngôn ngữ bằng hình ảnh
Sử dụng bảng giao tiếp AAC không chỉ là công cụ, mà trở thành cây cầu giúp con tiến tới lời nói, Sen An thiết kế lộ trình 6 giai đoạn. Mỗi giai đoạn đóng vai trò riêng, giúp tăng cường giao tiếp chức năng và phát triển ngôn ngữ không lời một cách tự nhiên
3.1 Giai đoạn 1 – Trao thẻ → Nhận đồ
Bé yêu học được quy luật đầu tiên: “Khi con trao thẻ hình ảnh giao tiếp, con sẽ được thứ con muốn”. Đây là bước quan trọng giúp trẻ cảm nhận rằng mình có thể tác động đến môi trường xung quanh.
Cần 2 người hỗ trợ: một giữ vật con muốn (kẹo, xe, nước…), một người nhẹ nhàng hướng tay trẻ đưa thẻ. Hãy nói: “Ồ, con muốn bánh nè!” rồi đưa món ngay khi con trao thẻ.
Lặp lại 10–15 lần mỗi ngày để tạo phản xạ chủ động.
3.2 Giai đoạn 2 – Trẻ chủ động tìm bảng, kéo thẻ, đến người giữ đồ
Sau khi hiểu quy luật giao tiếp, trẻ bước sang giai đoạn chủ động. Con biết đi tìm bảng, lật đúng thẻ và mang đến người lớn. Đây là lúc giao tiếp chức năng bắt đầu khởi động từ bên trong, không còn phụ thuộc vào hướng dẫn.
Mỗi lần con chủ động trao thẻ là một bước tiến lớn trong quá trình phát triển ngôn ngữ không lời.
3.3 Giai đoạn 3 – Phân biệt hình ảnh khi sử dụng bảng giao tiếp AAC
Lúc này, bảng bắt đầu có nhiều thẻ hình ảnh giao tiếp. Trẻ phải chọn đúng thẻ phù hợp trong số 3–5 hình ảnh khác nhau. Ví dụ: chọn thẻ “kẹo” giữa các hình “kẹo – bóng – bánh – gấu”.
Việc này giúp trẻ rèn luyện khả năng nhận diện, phân loại và xây dựng nền tảng thị giác – biểu tượng, cực kỳ quan trọng trong học tập sau này.
3.4 Giai đoạn 4 – Ghép câu “Con muốn + Đồ vật”
Trẻ học gắn 2 thẻ: một thẻ chỉ hành động (Con muốn), một thẻ chỉ đối tượng (kẹo, xe, ôm mẹ…). Đây là bước con học cấu trúc đơn giản của ngôn ngữ.
Mỗi lần con ghép đúng, người lớn cần phản hồi to, rõ và đúng nhịp: “Con muốn xe – đây là xe của con!”
3.5 Giai đoạn 5 – Trả lời câu hỏi
Người lớn hỏi: “Con muốn gì?” → con phải tìm đúng thẻ và đưa. Đây là quá trình tạo ra vòng phản hồi giao tiếp. Trẻ học cách lắng nghe, suy nghĩ và trả lời khi sử dụng bảng giao tiếp AAC.
Trả lời = khởi đầu của đối thoại. Đó là ngưỡng đầu tiên để trẻ hình thành tương tác thực sự với người khác.
3.6 Giai đoạn 6 – Mở rộng thành bình luận
Giai đoạn này giúp trẻ vượt qua mức “đòi hỏi”. Trẻ bắt đầu dùng thẻ hình ảnh giao tiếp để nói:
- “Con thích ô tô”
- “Con thấy mèo”
- “Đẹp quá!”
Mục tiêu là giúp trẻ diễn đạt cảm xúc, sở thích, nhận xét – đây chính là cách phát triển ngôn ngữ không lời sang ngôn ngữ xã hội.
Mỗi câu nói không còn chỉ là để “được”, mà là để “kết nối”. Và khi trẻ học được điều đó, con thật sự đang hòa nhập.
4. Những sai lầm thường gặp khi sử dụng bảng giao tiếp AAC và cách tránh
Sen An đã hỗ trợ hàng trăm gia đình sử dụng bảng AAC. Dưới đây là 3 lỗi bố mẹ thường mắc phải khiến hiệu quả giảm đi đáng tiếc.
4.1 Dạy “nhảy cóc” giai đoạn
Nhiều bố mẹ thấy con cầm thẻ tốt, phản xạ nhanh nên chuyển ngay sang giai đoạn ghép câu hoặc trả lời. Nhưng nếu trẻ chưa thật sự hiểu rằng “trao thẻ = đạt được điều mong muốn” thì việc ghép câu sẽ chỉ là hành vi máy móc, thiếu sự chủ động.
Trẻ có thể thao tác tốt, nhưng không hiểu mình đang giao tiếp để làm gì. Điều này khiến quá trình tăng cường giao tiếp chức năng không bền vững.
Khi sử dụng bảng giao tiếp AAC, bố mẹ cần kiên nhẫn cho trẻ làm quen kỹ với giai đoạn đầu:
- Trẻ biết trao thẻ khi có nhu cầu thật
- Trẻ tự tìm bảng, chọn thẻ và mang đến người đối diện
Khi trẻ chủ động và hiểu được bản chất hành vi, việc ghép thẻ và trả lời sẽ mang lại hiệu quả thực sự.
5.2 Không điều chỉnh bảng theo nhu cầu trẻ
Một sai lầm phổ biến khác là để bảng AAC “đứng yên”. Nhiều trẻ có thể thay đổi sở thích rất nhanh theo giai đoạn phát triển, nhưng bảng giao tiếp lại không được cập nhật theo.
Khi trẻ không tìm thấy điều mình muốn thể hiện, trẻ dễ mất động lực giao tiếp. Thẻ hình ảnh giao tiếp lúc này không còn mang ý nghĩa gắn kết thực tế.
Bố mẹ nên:
- Thường xuyên bổ sung thẻ mới theo sở thích, hoạt động, đồ chơi hoặc địa điểm trẻ thường lui tới
- Tăng độ đa dạng của bảng khi trẻ đã thành thạo nhóm thẻ cơ bản
- Điều chỉnh hình ảnh rõ ràng, màu sắc phù hợp với thị giác và nhận thức của trẻ
Việc làm mới bảng đều đặn là cách hiệu quả để tăng cường giao tiếp chức năng và duy trì hứng thú cho trẻ mỗi ngày khi sử dụng bảng giao tiếp AAC.
5.3 Bỏ quên phần giao tiếp xã hội
Nếu bảng AAC chỉ dừng lại ở các cụm như “Con muốn ăn”, “Con muốn chơi” thì trẻ đang học một chiều giao tiếp. Giao tiếp không chỉ là yêu cầu – mà còn là sự chia sẻ, thấu hiểu và tạo dựng mối quan hệ.
Khi trẻ không được dạy những mẫu ngôn ngữ xã hội như “Con thấy đẹp quá!”, “Bạn làm gì đó?”, “Con thích mèo” thì việc phát triển ngôn ngữ không lời sẽ bị chậm lại ở phần thể hiện cảm xúc và suy nghĩ.
Bố mẹ hãy mở rộng bảng bằng các thẻ hình ảnh giao tiếp thể hiện:
- Cảm xúc: vui, buồn, sợ, thích…
- Bình luận: đẹp, to, nhanh…
- Câu hỏi: ai, cái gì, ở đâu…
- Giao tiếp xã hội: bạn chơi không, mẹ đâu rồi, con muốn ôm
Việc khuyến khích trẻ nói ra những điều không liên quan đến “đòi hỏi” chính là cách giúp trẻ bước ra khỏi thế giới của riêng mình để thực sự kết nối với người khác.
Lời kết
Sử dụng bảng giao tiếp AAC là bước đi đầu tiên giúp trẻ tự kỷ có cơ hội thể hiện suy nghĩ và cảm xúc theo cách riêng. Khi con hiểu rằng trao thẻ là một hành động có ý nghĩa, đó cũng là lúc con bắt đầu mở cửa giao tiếp thật sự.
Sen An tin rằng, mỗi bước nhỏ, từ cái nhìn đầu tiên đến lần trao thẻ đầu tiên đều mang giá trị lớn lao. Nếu bố mẹ cần hướng dẫn cụ thể và đồng hành xuyên suốt, hãy để Sen An hỗ trợ từng giai đoạn với sự tận tâm và chuyên môn đã được kiểm chứng.