Phân biệt ADHD và tự kỷ là nỗi lo canh cánh trong lòng nhiều bố mẹ khi con bắt đầu có những biểu hiện khác lạ. Có cậu bé thì không ngồi yên, luôn tay chân lia lịa, thậm chí nói rất nhiều. Có bé lại thích chơi một mình, không giao tiếp mắt, thường im lặng hoặc nói lặp. Câu hỏi thường đặt ra: “Con bị tăng động? Hay con bị tự kỷ? Hay con chỉ phát triển chậm mà thôi?”
Sen An hiểu rằng nhiều bố mẹ đang bối rối, nhất là khi con chưa được chẩn đoán cụ thể. Bài viết này sẽ giúp bố mẹ phân biệt một cách có hệ thống, chuẩn chuyên môn, và rất dễ hiểu.
1. ADHD và Tự kỷ – Hai rối loạn phát triển có điểm giống, nhưng rất khác nhau
Không ít phụ huynh nhầm lẫn giữa tăng động giảm chú ý (ADHD) và rối loạn phổ tự kỷ (ASD). Dù có những điểm giống nhau về mặt biểu hiện, bản chất của hai rối loạn này hoàn toàn khác nhau. Hãy cùng Sen An phân tích và phân biệt ADHD và tự kỷ kỹ hơn.
1.1. ADHD (Tăng động giảm chú ý) – Hành vi rối loạn điều tiết
ADHD là rối loạn phát triển thần kinh. Trẻ thường rất khó ngồi yên, dễ xao nhãng, bốc đồng và hành động vội vàng. Một số bé ADHD nói nhiều, thích giao tiếp nhưng thường chen lời hoặc nói không đúng lúc. Về mặt giao tiếp, trẻ ADHD có xu hướng thích bạn bè nhưng lại khó duy trì tương tác trọn vẹn.
Cơ chế khoa học: Vùng vỏ não trước trán hoạt động kém khiến trẻ điều tiết hành vi yếu.
Dấu hiệu ADHD ở trẻ thường là:
- Không chú ý lâu vào một việc
- Dễ mất tập trung khi học, chơi
- Luôn tay chân động đậy, ngồi không yên
- Chen lời, không chờ đến lượt
1.2. ASD (Tự kỷ) – Khác biệt trong giao tiếp và cảm nhận thế giới
Tự kỷ là rối loạn phổ phát triển ảnh hưởng sâu sắc đến khả năng tương tác xã hội và xử lý cảm giác. Trẻ tự kỷ thường tránh nhìn mắt, không phản ứng khi gọi tên và ít dùng lời để giao tiếp thực sự.
Trẻ có thể lặp lại hành vi như xoay đồ vật, sắp xếp theo hàng, hoặc lặp lại lời người khác. Bé yêu thường chơi một mình và dễ bị bối rối nếu môi trường thay đổi.
Cơ chế khoa học: Hệ thần kinh cảm giác và mạng lưới não xã hội hoạt động mất cân bằng, ảnh hưởng đến khả năng giao tiếp.
Dấu hiệu trẻ tự kỷ thường bao gồm:
- Không giao tiếp ánh mắt
- Không phản ứng tên gọi
- Ít hoặc không dùng lời nói đúng ngữ cảnh
- Có hành vi lặp đi lặp lại (vỗ tay, quay vòng…)
1.3. Tại sao dễ nhầm lẫn?
Phân biệt ADHD và tự kỷ trở nên khó khăn khi hai rối loạn này có một số biểu hiện giống nhau. Ví dụ:
- Cả hai trẻ đều có thể chậm nói.
- Cả hai đều nghịch ngợm, mất tập trung.
- Đều có thể không nghe lời người lớn.
Tuy nhiên, điểm khác cốt lõi là:
- ADHD là vấn đề điều tiết hành vi. Trẻ vẫn muốn giao tiếp, nhưng không kiểm soát được hành vi của mình.
- Tự kỷ là vấn đề kết nối xã hội. Trẻ không biết cách, hoặc không có nhu cầu giao tiếp với người khác.
👉 Để hiểu kỹ hơn mối liên hệ giữa chậm nói và ADHD, mời bố mẹ xem thêm bài viết: Con bị chậm nói – liệu con có liên quan đến ADHD không?
2. 10 nhóm dấu hiệu giúp cha mẹ phân biệt ADHD và tự kỷ đúng
Phân biệt ADHD và tự kỷ đúng cách cần đi vào từng nhóm hành vi cụ thể. Dưới đây là bảng so sánh 10 tiêu chí giúp bố mẹ nhận biết rõ ràng hơn, đồng thời củng cố khả năng nhận biết ADHD và tự kỷ một cách chính xác, khoa học.
2.1. Tương tác xã hội
Trẻ ADHD vẫn có nhu cầu chơi với bạn, tìm kiếm sự chú ý từ người khác. Nhưng con dễ chen lời, không kiên nhẫn chờ lượt, nên hay gây hiểu lầm là “thô lỗ”.
Trẻ tự kỷ thì lại khác. Các bé thường tránh giao tiếp bằng mắt, không chủ động tương tác. Dù ở cùng bạn, bé vẫn như trong “thế giới riêng”. Đây là một dấu hiệu trẻ tự kỷ điển hình.
2.2. Ngôn ngữ và giao tiếp
Trẻ ADHD thường nói rất nhiều, không kiểm soát nội dung. Trẻ lan man, nhảy ý hoặc cắt ngang người khác. Nhưng điều này vẫn cho thấy con có mong muốn giao tiếp.
Ngược lại, trẻ tự kỷ có thể không nói, hoặc nói mà không để giao tiếp. Nhiều trẻ chỉ lặp lại lời người khác (echolalia) mà không hiểu nghĩa. Điều này khiến bố mẹ dễ nhầm lẫn với chậm phát triển ngôn ngữ đơn thuần.
2.3. Hành vi
Trẻ ADHD có hành vi bốc đồng. Con thường làm việc nhanh, thiếu suy nghĩ trước sau. Tuy nhiên, các hành vi này không lặp lại một cách cố định.
Ngược lại, trẻ tự kỷ có hành vi lặp đi lặp lại như xoay tay, nhảy tại chỗ, hoặc sắp xếp đồ vật theo trật tự. Đây là điểm then chốt khi phân biệt ADHD và tự kỷ.
2.4. Khả năng chú ý
Trẻ ADHD rất dễ bị xao nhãng. Con chuyển từ hoạt động này sang hoạt động khác mà không hoàn thành việc nào.
Trẻ tự kỷ lại có thể tập trung rất lâu vào một việc nếu việc đó đúng “sở thích đặc biệt”. Ví dụ: xem quạt quay hàng giờ.
2.5. Phản ứng cảm xúc
Trẻ ADHD dễ cáu gắt, dễ bùng nổ khi không được như ý. Nhưng cảm xúc của trẻ thường hạ nhiệt nhanh.
Trẻ tự kỷ lại bùng nổ mạnh khi có thay đổi lịch trình hoặc môi trường. Trẻ không dễ xoa dịu và mất nhiều thời gian để ổn định lại cảm xúc.
2.6. Phân biệt ADHD và tự kỷ về cảm giác
Trẻ ADHD thường phản ứng nhanh với âm thanh lớn, ánh sáng mạnh hoặc tiếng ồn. Bé bị phân tâm bởi môi trường quá kích thích.
Trẻ tự kỷ có thể tăng hoặc giảm cảm giác. Một số bé nhạy cảm quá mức (ghét tiếng máy sấy, vải thô ráp), trong khi bé khác lại thích các cảm giác mạnh như ép chặt người, chạm vào đồ vật có kết cấu đặc biệt.
2.7. Kỹ năng vận động tinh và phối hợp
Trẻ ADHD vụng về chủ yếu do hấp tấp. Bé dễ làm đổ đồ, va chạm khi di chuyển.
Trẻ tự kỷ có khó khăn thực sự trong điều khiển cơ thể. Các bé chậm biết cài nút, cầm kéo, hoặc phối hợp động tác tay và mắt kém linh hoạt.
Lưu ý: Trẻ tự kỷ mức nhẹ thường có thể bị chẩn đoán nhầm thành “vụng về vì tăng động” nếu không kiểm tra kỹ năng vận động phối hợp.
2.8. Trí nhớ và khả năng học quy luật
Trẻ ADHD hiểu được hướng dẫn, nhưng thường quên nhanh. Bé không áp dụng đúng quy trình do thiếu chú ý.
Trẻ tự kỷ có trí nhớ máy móc rất tốt. Bé nhớ chi tiết nhưng không hiểu ý nghĩa hoặc không linh hoạt khi áp dụng.
Điểm phân biệt quan trọng: Trẻ tự kỷ có thể gây ấn tượng vì nhớ nhanh. Nhưng không hiểu đúng, trong khi ADHD hiểu được nhưng hay quên và không tập trung áp dụng.
2.9. Phân biệt ADHD và tự kỷ về sự linh hoạt trong suy nghĩ
Trẻ ADHD suy nghĩ nhanh, thay đổi liên tục, nhưng ít khi theo đuổi một ý tưởng đến cùng.
Trẻ tự kỷ rất cứng nhắc. Khi thói quen thay đổi, bé có thể nổi giận hoặc sụp đổ cảm xúc. Đây là dấu hiệu trẻ tự kỷ thường gặp.
2.10. Khả năng chơi tưởng tượng
Trẻ ADHD biết chơi đóng vai nhưng thường không duy trì lâu. Trò chơi bị ngắt quãng bởi sự xao nhãng.
Trẻ tự kỷ hạn chế chơi tưởng tượng. Bé thường không chơi giả vờ hoặc chỉ lặp lại một hành vi cụ thể như xoay bánh xe, xếp đồ theo hàng thẳng.
3. Trường hợp trẻ có cả ADHD và tự kỷ – Đừng bỏ lỡ
Có những trường hợp bé yêu không chỉ có một mà là cả hai rối loạn phát triển. Việc phân biệt ADHD và tự kỷ trong trường hợp này rất phức tạp. Đây được gọi là tình trạng đồng diễn (comorbidity).
3.1 Khi nào cần nghi ngờ con có cả hai?
Dưới đây là những dấu hiệu điển hình bố mẹ nên lưu ý:
- Trẻ không giao tiếp ánh mắt, nhưng lại di chuyển liên tục không kiểm soát.
- Khi học, trẻ vừa dễ cáu, vừa không hợp tác, lúc thì quá yên, lúc lại nói rất nhiều.
- Có hành vi lặp lại như quay tròn, đồng thời không thể tập trung lâu khi học.
Dấu hiệu ADHD ở trẻ có thể trùng lặp với một số dấu hiệu trẻ tự kỷ, nên dễ bị bỏ sót. Bố mẹ không nên tự chẩn đoán, mà nên đưa trẻ đi đánh giá chuyên môn.
3.2 Tỉ lệ trẻ gặp tình trạng này có cao không?
Theo CDC, có khoảng 30–50% trẻ trong phổ tự kỷ cũng có dấu hiệu của ADHD. Điều đó cho thấy, việc nhận biết ADHD và tự kỷ một cách riêng biệt là chưa đủ. Bố mẹ cần đánh giá khả năng trẻ có cả hai.
Đặc biệt, trẻ dưới 6 tuổi có biểu hiện rất linh động. Có ngày tăng động rõ, có ngày lại thu mình. Nếu không có chuyên gia đánh giá đúng, con có thể bị chẩn đoán sai và mất cơ hội can thiệp đúng thời điểm.
Tại Sen An, quy trình phân biệt ADHD và tự kỷ được thực hiện bởi đội ngũ liên ngành. Chúng tôi sử dụng bộ test quốc tế, kết hợp quan sát hành vi, ngôn ngữ, cảm giác và giao tiếp xã hội để có cái nhìn toàn diện nhất.
Theo CDC (2021), khoảng 30–50% trẻ trong phổ tự kỷ cũng có đặc điểm tăng động. Làm cho việc nhận biết ADHD và tự kỷ trở thành một thử thách nếu không có chuyên gia đồng hành.
4. Làm thế nào để được đánh giá đúng và can thiệp đúng hướng?
Bố mẹ có thể bắt đầu bằng việc quan sát hành vi hằng ngày của con theo từng nhóm: chú ý – ngôn ngữ – hành vi – cảm giác. Nhưng để phân biệt chuẩn xác, cần có đánh giá chuyên môn sâu hơn.
Các bước bố mẹ nên thực hiện:
- Ghi chép hành vi lặp lại trong ít nhất 2 tuần.
- Ghi chú môi trường nào con hay mất kiểm soát nhất.
- Trao đổi với giáo viên nếu trẻ đi học mầm non.
- Tìm đến trung tâm đánh giá chuyên sâu.
Lời kết
Phân biệt ADHD và tự kỷ không phải để gán nhãn, mà để bố mẹ hiểu rõ hành vi của con. Khi hiểu đúng, ta sẽ không còn trách phạt con vì “bướng bỉnh”, hay hoang mang khi thấy con không giống những bé khác.
Sen An hiểu hành trình này không dễ dàng. Nhưng bố mẹ không một mình. Với sự đồng hành chuyên môn và thấu cảm, chúng tôi tin con sẽ có cơ hội tỏa sáng theo cách riêng của mình.
👉 Nếu còn phân vân, hãy để Sen An hỗ trợ đánh giá và thiết kế lộ trình phù hợp cho bé yêu ngay từ hôm nay.