Cách khen trẻ tự kỷ không chỉ đơn thuần là lời động viên. Đó là chìa khóa mở ra tiến bộ trong giao tiếp và hành vi của con. Nhiều bố mẹ chỉ lo sửa sai, quát mắng khi trẻ làm chưa đúng mà chưa kịp học kỹ năng khen đúng cách. Bài viết này sẽ giúp bố mẹ hiểu vì sao một lời khen đúng lúc có thể giá trị gấp ba lần một lần mắng sai.
1. Vì sao khen đúng lại quan trọng gấp nhiều lần với trẻ tự kỷ?
Trẻ tự kỷ có hệ thần kinh nhạy cảm với cảm xúc tiêu cực. Khi bị mắng, bé yêu có thể không phản ứng ngay nhưng lại tích tụ sự lo âu, dẫn đến khép kín hơn. Trái tim bé dễ bị tổn thương bởi những lời nặng nề.
Ví dụ cụ thể:
- Bé làm rơi ly nước. Mẹ lớn tiếng. Bé không khóc, nhưng hôm sau né tránh uống nước khi ở gần mẹ.
- Trẻ bị mắng khi chạy nhảy → lần sau vào lớp, con chỉ ngồi im, không dám di chuyển.
Điều này cho thấy, mắng không làm con tiến bộ, mà khiến trẻ tự kỷ sợ bị mắng và tránh lặp lại cả những hành vi bình thường. Vì thế, lời khen đúng lúc, đúng cách, sẽ giúp bé yêu nhận biết điều gì nên làm mà không phải chịu tổn thương.
Và tất nhiên, Sen An muốn bố mẹ hiểu rõ, trong các chương trình can thiệp hành vi như ABA (Applied Behavior Analysis), khen là chiến lược cốt lõi. Khen đúng giúp củng cố hành vi tích cực, xây dựng nền tảng học tập.
Nghiên cứu từ National Autistic Society (Anh) cũng cho thấy: trẻ tự kỷ tiếp nhận lời khen tốt hơn phê bình. Khi được khen cụ thể, não bộ trẻ ghi nhớ hành vi cần thiết nhanh hơn.
Ví dụ:
- Trẻ tự dọn đồ chơi → được khen đúng → hành vi sẽ lặp lại thường xuyên hơn.
- Nếu chỉ lặp lại mà không được công nhận → trẻ mất hứng, ngừng thực hiện.
Vì vậy, bố mẹ cần ưu tiên lời khen thay cho lời mắng. Và quan trọng hơn nữa là biết cách khen trẻ tự kỷ sao cho phù hợp với đặc điểm riêng của con.
👉 Đừng bỏ qua bài viết Trẻ tự kỷ quá ngoan – Cái bẫy khiến bố mẹ bỏ lỡ điều gì? của Sen An để hiểu thêm về những biểu hiện âm thầm nhưng quan trọng.
2. 05 nguyên tắc khen trẻ tự kỷ bố mẹ phải nhớ
Không phải lời khen nào cũng phát huy tác dụng. Đặc biệt với trẻ tự kỷ, khen đúng là nghệ thuật cần học. Sen An đã rút ra 5 nguyên tắc then chốt từ quá trình thực hành cùng hàng trăm trường hợp can thiệp.
2.1 Nguyên tắc 1: Khen ngay khi trẻ làm đúng
Thời điểm khen quyết định 80% hiệu quả. Trẻ tự kỷ xử lý thông tin chậm, nên nếu bố mẹ đợi quá 10 giây mới khen. Con có thể không hiểu mình được khen vì điều gì.
Ví dụ:
- Con tự xếp dép ngay ngắn → nói ngay: “Con để dép gọn rồi, mẹ vui lắm!”
- Trẻ quay lại khi được gọi → khen ngay: “Con nghe mẹ gọi liền, mẹ tự hào!”
Nếu bố mẹ khen trễ, vài phút sau mới nói → con không kết nối hành vi với lời khen → không hình thành phản xạ tốt.
2.2 Nguyên tắc 2: Khen rõ hành vi, tránh khen chung chung
Trẻ tự kỷ thường không hiểu những khái niệm trừu tượng như “giỏi”, “ngoan”. Nếu chỉ nói “Con giỏi quá”, trẻ không biết mình giỏi vì điều gì.
Ví dụ cụ thể:
✔ Đúng: “Con xếp hàng chờ tới lượt, con kiên nhẫn lắm!”
✘ Sai: “Con ngoan quá!” (trẻ không biết vì sao lại ngoan)
Nếu sai cách trên, trẻ không biết hành vi nào khiến con được khen → khó lặp lại.
2.3 Nguyên tắc 3: Giọng nhẹ, nét mặt vui, tránh to tiếng
Trẻ tự kỷ sợ tiếng lớn, sợ âm thanh đột ngột. Dù lời khen hay nhưng nếu nói lớn, gào lên hoặc cười quá mạnh cũng khiến trẻ giật mình.
Ví dụ:
✔ Đúng: Nhìn vào mắt con, nói nhẹ: “Mẹ rất vui vì con đã xếp ghế lại rồi!”
✘ Sai: “Giỏi lắm con ơi!!” + vỗ tay mạnh → trẻ che tai, né tránh lần sau.
Sen An gợi ý bố mẹ, khi khen, hãy giữ ánh mắt ấm áp, giọng trầm vừa đủ, nét mặt vui. Đó là cách tạo cảm giác an toàn cho bé yêu.
2.4 Nguyên tắc 4: Khen kết hợp cử chỉ thân thiện
Không chỉ nghe, trẻ cần cảm nhận lời khen bằng xúc giác. Những hành động như xoa đầu, vỗ vai, nắm tay giúp trẻ cảm thấy được công nhận một cách toàn diện.
Ví dụ cụ thể:
- Trẻ tự cất đồ chơi → xoa đầu nhẹ + “Con biết thu dọn rồi, con rất tuyệt vời!”
- Trẻ chờ tới lượt → vỗ vai + “Mẹ tự hào lắm!”
Bố mẹ lưu ý, không nên dùng các cử chỉ mạnh hoặc bất ngờ. Hành động phải nhẹ nhàng, phù hợp với mức độ chấp nhận xúc giác của con.
2.5 Nguyên tắc 5: Không khen kèm chỉ trích
Nhiều bố mẹ vô tình biến lời khen thành lời chê khi nói: “Hôm nay con không làm ồn như hôm qua, con ngoan đấy!”
Trẻ sẽ nghĩ: hôm qua mình tệ lắm, hôm nay đỡ hơn. Cảm giác bị so sánh khiến trẻ lo lắng, thiếu an toàn.
Ví dụ:
✔ Đúng: “Hôm nay con ngồi yên nghe kể chuyện, mẹ rất hạnh phúc.”
✘ Sai: “Không quậy như hôm qua, con tiến bộ rồi!”
Sen An nhấn mạnh, trẻ tự kỷ sợ bị mắng, nên hãy để lời khen là nơi an toàn tuyệt đối. Không cài cắm bất kỳ từ ngữ nào mang cảm giác đối chiếu hay đánh giá.
👉 Mời bố mẹ tham khảo thêm bài: Mua đồ chơi cho trẻ tự kỷ và 05 tiêu chí bố mẹ phải biết.
3. 10 mẫu câu khen trẻ tự kỷ dễ áp dụng hằng ngày
Bố mẹ có thể thấy việc khen đúng thật ra không khó. Điều quan trọng là mình biết rõ lúc nào nên khen, khen như thế nào. Và nhấn vào điều gì để giúp bé yêu hiểu rằng mình đang làm tốt. Dưới đây là những mẫu câu cụ thể, thân thiện và dễ dùng mỗi ngày:
- “Con quay lại khi mẹ gọi, mẹ rất vui!”
- “Con nhìn vào mắt mẹ khi mẹ nói chuyện, mẹ tự hào về con!”
- “Con bình tĩnh khi chờ ở siêu thị, mẹ thấy con lớn rồi!”
- “Con nói ‘con muốn nước’ rất rõ, mẹ hạnh phúc lắm!”
- “Con giúp mẹ nhặt đồ rơi, mẹ cảm ơn con nhiều!”
- “Con đi giày xong rồi, con thật siêu!”
- “Con cầm bút tô đúng trong hình, mẹ rất tự hào vì con rất khéo léo!”
- “Con tự nói với cô giáo ‘con muốn đi vệ sinh’, mẹ rất tự hào về con!”
- “Con nói ‘cảm ơn’ khi được cho bánh, mẹ rất vui vì con lễ phép!”
- “Con đứng chờ cô giáo gọi tên mới ra, con giỏi vì con biết tuân theo quy định!”
Lời kết
Cách khen trẻ tự kỷ đúng không chỉ giúp bé tiến bộ mà còn nuôi dưỡng sự tự tin, kết nối cảm xúc tích cực với bố mẹ. Hãy nhớ, một lời khen đúng lúc có thể thay đổi cả ngày của con. Nếu bố mẹ vẫn băn khoăn nên bắt đầu từ đâu, đừng ngần ngại liên hệ Sen An để được hướng dẫn chi tiết và tận tâm từ các chuyên gia.