Ông bà chăm cháu tự kỷ ngày càng phổ biến trong nhiều gia đình Việt Nam. Đặc biệt là khi cha mẹ cần đi làm hoặc bận rộn không thể ở nhà suốt ngày. Sen An hiểu rằng các ông bà luôn muốn dành điều tốt nhất cho những thiên thần nhỏ. Tuy nhiên, nếu thiếu đồng bộ với lộ trình can thiệp, sự thương yêu đôi khi vô tình trở thành nõi sợ hãi.
Bài viết dưới đây sẽ giúp các ông bà hiểu hơn về vai trò quý giá của mình. Không cần là chuyên gia, chỉ cần thấu hiểu và kiên nhẫn, ông bà đã có thể trở thành người đồng hành đáng tin cậy của bé yêu.
1. Vì sao ông bà có thể vô tình làm lệch hướng trị liệu của trẻ?
Hằng ngày, ông bà chăm cháu tự kỷ với tấm lòng yêu thương, nhưng đôi khi lại thiếu đi những hiểu biết về can thiệp chuyên sâu, gây ảnh hưởng đến sự phát triển của bé yêu.
1.1 Tình cảm – nhưng thiếu kiến thức chuyên môn
Ông bà chăm cháu tự kỷ thường có xu hướng nuông chiều bé yêu vì lòng thương. Một cái nhìn cảm thông, nhưng nếu để bé ăn theo ý thích, né tránh các hoạt động trị liệu, hoặc dùng điện thoại quá nhiều, bé sẽ mất đi tính kỷ luật cần thiết trong điều trị.
Hình dung như việc đang xây một tòa nhà, nếu hôm nay dùng gạch, hôm sau lại dỡ ra vì thay đổi quy trình, sẽ khiến mọi cố gắng trước đó trở nên vô nghĩa. Bé tự kỷ cần một quá trình ổn định và lặp lại để hình thành kỹ năng bền vững.
1.2 Không nắm được mục tiêu can thiệp cụ thể
Không ít trường hợp ông bà chăm cháu tự kỷ nghĩ rằng “miễn bé không khóc là được”. Nhưng với trẻ tự kỷ, việc học kỹ năng – như chờ đến lượt, tự phục vụ, làm theo chỉ dẫn – cần có sự luyện tập mỗi ngày, lặp lại đúng cách.
Nếu ông bà luôn đoán ý con, luôn làm thay con, trẻ sẽ không có cơ hội thực hành kỹ năng đã học. Thậm chí, trẻ có thể phản kháng khi quay trở lại lớp trị liệu, vì môi trường ở nhà quá khác biệt.
Bé yêu không biết đâu là điều đúng. Và điều đó khiến con bị mâu thuẫn nội tâm, giảm hứng thú học, dễ rối loạn cảm xúc và hành vi. Đây là ví dụ điển hình về trường hợp trẻ tự kỷ ở cùng ông bà nhưng thiếu đồng bộ với các chiến lược của chuyên viên trị liệu.
2. 03 cách ông bà chăm cháu tự kỷ có thể hỗ trợ đúng, không làm lệch hướng trị liệu
Ông bà không cần giảng dạy như chuyên gia. Chỉ cần cùng bé thực hành những điều nhỏ, giữ đúng nhịp sinh hoạt, là đã giúp rất nhiều.
2.1 Giao tiếp theo nguyên tắc trị liệu đang được áp dụng
Việc tiếp thu thông tin tốt hơn khi được giao tiếp với trẻ tự kỷ rõ ràng, ngắn gọn, nhất quán. Ông bà nên nói từng câu ngắn, không dùng ẩn dụ, không đặt quá nhiều câu hỏi cùng lúc. Nếu bé đang được học theo mô hình PECS, Hanen hoặc ABA, hãy hỏi chuyên viên để biết cách sử dụng câu lệnh phù hợp.
Ví dụ, thay vì nói “Cháu muốn ăn gì?”, hãy nói “Bánh hay sữa?” – đưa hai lựa chọn cụ thể. Trẻ sẽ dễ chọn hơn và học cách phản hồi hiệu quả hơn.
Kết hợp hình ảnh, cử chỉ minh họa (chỉ tay, giơ hình) sẽ tăng hiệu quả truyền đạt. Trẻ tự kỷ là những thiên thần nhỏ có khả năng tiếp nhận hình ảnh tốt hơn lời nói.
2.2 Tuân thủ lịch trình can thiệp tại nhà
Trẻ tự kỷ rất nhạy với thay đổi. Một ngày ăn không đúng giờ, ngủ trễ, bỏ qua bài học… cũng khiến con mất nhịp sinh hoạt và trở nên bối rối.
Ông bà chăm cháu tự kỷ nên in lịch trình hằng ngày (hình ảnh càng tốt), treo nơi dễ thấy. Ví dụ: 7h ăn sáng – 8h học – 9h chơi – 10h nghỉ – 11h ăn trưa…
Khi trẻ biết trước việc gì sắp xảy ra, con sẽ cảm thấy an toàn, chủ động và hợp tác hơn. Nhiều nghiên cứu cho thấy khi giữ được lịch trình ổn định, hành vi tích cực với trẻ tự kỷ tăng đến 40–50% chỉ sau 4 tuần.
2.3 Ghi nhận và phản hồi hành vi tích cực đúng cách
Khen con đúng lúc, đúng việc là một nghệ thuật. Khi ông bà chăm cháu tự kỷ, không nói “Giỏi quá” chung chung. Thay vào đó, nói “Con cất đồ chơi rồi, ông bà rất vui!” sẽ giúp trẻ biết hành vi nào được công nhận.
Trẻ cần sự hướng dẫn kiên trì. Khi bé khóc, không nên lập tức nhượng bộ, mà nhẹ nhàng hướng dẫn con làm lại hành vi đúng. Ví dụ, nếu con đòi kẹo bằng cách la hét, ông bà có thể nói: “Con nói ‘xin kẹo’ đi, ông mới đưa nhé.”
Duy trì nguyên tắc này mỗi ngày sẽ hình thành phản xạ tốt trong bé. Phản hồi tích cực đúng cách có thể giúp trẻ tăng 70% hành vi phù hợp trong 2 tháng. Đây cũng chính là câu trả lời cho câu hỏi trẻ đặc biệt cần gì – đó là sự kiên định, tình cảm và phản hồi tích cực mỗi ngày.
3. Ông bà chăm cháu tự kỷ cần phối hợp như thế nào với cha mẹ và chuyên viên trị liệu?
Sự phối hợp giữa ông bà, cha mẹ và chuyên viên là yếu tố sống còn trong can thiệp. Một mắt xích lệch nhịp sẽ kéo theo cả hệ thống.
3.1 Ông bà chăm cháu tự kỷ cần nắm được mục tiêu hiện tại của trẻ
Ông bà cần thường xuyên hỏi cha mẹ hoặc chuyên viên trị liệu: “Tuần này cháu đang học gì? Có gì cần lưu ý không?” Khi nắm rõ mục tiêu cụ thể – như bé đang học chờ đến lượt – ông bà có thể đưa vào các trò chơi hằng ngày như chơi xếp hàng, chia đồ ăn, đếm lượt. Việc lặp lại đúng kỹ năng cần học trong môi trường quen thuộc sẽ giúp con nhớ lâu và biết cách vận dụng linh hoạt hơn.
Quan trọng: không làm giúp bé quá nhiều. Nếu bé cần học tự phục vụ, hãy chờ con tự lấy thìa, tự cầm ly, thay vì làm thay tất cả.
3.2 Ghi chú lại những thay đổi, phản ứng bất thường của trẻ
Ông bà chăm cháu tự kỷ là người quan sát gần gũi nhất mỗi ngày. Nếu thấy con có biểu hiện lạ như ngủ ít, nói lặp lại, bỗng nhiên cáu gắt, hay mất kỹ năng cũ (không tự mặc áo như trước), ông bà nên ghi lại ngay. Gợi ý: dùng sổ nhỏ ghi ngày giờ, biểu hiện, tình huống xảy ra.
Thông tin này giúp chuyên viên phân tích nguyên nhân và điều chỉnh kịp thời. Điều tưởng nhỏ lại giúp bé tránh được nhiều xáo trộn trong tâm lý.
👉 Bố mẹ có thể tham khảo thêm: Trẻ tự kỷ bị bắt nạt: Cha mẹ nên dạy gì để con an toàn?
4. Gỡ bỏ những hiểu lầm phổ biến của ông bà khi chăm trẻ tự kỷ
Nhiều ông bà vẫn còn giữ những quan điểm quen thuộc khi chăm cháu. Nhưng không phải điều gì hợp lý với trẻ đi học bình thường cũng đúng với bé tự kỷ.
4.1 “Thương là cho” nhưng lại làm chậm sự phát triển của trẻ
Tình thương của ông bà chăm cháu tự kỷ là vô điều kiện. Nhưng nếu thương theo kiểu luôn chiều theo ý trẻ – ví dụ cho con xem TV hàng giờ, tránh bắt làm bài tập, hoặc luôn đáp ứng mọi yêu cầu khi con gào khóc – thì vô tình ông bà đang củng cố những hành vi không tốt.
Bé yêu cần được học cách tự kiềm chế, chờ đợi, hợp tác. Nếu con khóc và được ngay, con sẽ tiếp tục dùng hành vi đó. Tình yêu đúng cách là biết từ chối khi cần, và hướng dẫn con bình tĩnh trở lại.
Một nghiên cứu trên Frontiers in Psychiatry năm 2021 phát hiện rằng thời gian sử dụng màn hình >2 giờ/ngày có liên quan đến các triệu chứng giống ASD ở trẻ em.
4.2 “Trẻ thế này thì học gì nổi” – tư duy này khiến trẻ mất cơ hội phát triển
Sen An từng gặp nhiều ông bà chia sẻ: “Bé có chịu nghe đâu mà học”. Tuy nhiên, nhiều bé tự kỷ cần thời gian dài hơn, lặp lại nhiều lần hơn để hiểu. Điều quan trọng là không bỏ cuộc.
Ông bà chăm cháu tự kỷ có thể giúp con tiến bộ từng chút, từ việc đơn giản nhất: dạy con chờ đến lượt, cùng con đọc truyện tranh mỗi ngày, hoặc đơn giản là nói chuyện nhẹ nhàng với bé khi bé không phản ứng lại.
Sự bền bỉ tạo nên kết quả. Và mỗi cử chỉ yêu thương, mỗi lần ông bà tin vào bé, là một bước đi vững chắc giúp con phát triển.
5. Lưu ý trong quá trình ông bà chăm trẻ tự kỷ
Khi chăm sóc bé yêu, ông bà chăm cháu tự kỷ cũng cần chăm sóc chính mình. Một tinh thần nhẹ nhàng, một nhịp sống bình tĩnh sẽ giúp ông bà đủ kiên nhẫn đồng hành cùng cháu.
5.1 Duy trì giọng nói nhẹ nhàng, không la mắng, không đe dọa
Bé yêu nhạy cảm hơn người lớn tưởng. Tiếng quát mắng hay dọa nạt khiến con cảm thấy bất an, co mình lại hoặc phản kháng. Thay vào đó, hãy nói chậm, nói rõ, và giữ âm điệu nhẹ nhàng.
Ví dụ: thay vì hét “Không được nghịch!”, hãy nhẹ nhàng nói: “Để đồ lại chỗ cũ nhé con.” Dù có lúc mệt, ông bà vẫn nên hít thở sâu, đếm tới 5 rồi mới phản hồi con.
5.2 Tham gia các hoạt động đơn giản cùng trẻ – vừa gắn kết, vừa hỗ trợ trị liệu
Ông bà chăm cháu tự kỷ không cần soạn bài giảng. Chỉ cần cùng bé tưới cây, gấp khăn, rửa rau, chơi nặn đất. Những việc nhỏ ấy dạy con quan sát, làm theo, tăng thời gian chú ý và giúp bé cảm nhận sự kết nối với ông bà.
Nên kết hợp lời nói và động tác minh họa. Ví dụ, khi tưới cây, hãy nói: “Mình cùng tưới nước cho cây nè.” Rồi làm mẫu một lần để bé bắt chước. Đây là nền tảng để xây dựng kỹ năng bắt chước và phát triển ngôn ngữ.
Để hỗ trợ ông bà vững vàng hơn trong hành trình này, Sen An có tổ chức các lớp huấn luyện kỹ năng chăm sóc trẻ tự kỷ hoàn toàn miễn phí dành riêng cho ông bà. Mời ông bà tham gia để cùng con phát triển từng bước, ngay từ những việc giản dị hằng ngày.
Lời kết
Ông bà chăm cháu tự kỷ không chỉ là người giữ trẻ, mà là một phần quan trọng trong hành trình phát triển của bé. Chỉ cần hiểu đúng, làm đúng, ông bà có thể giúp con tiến bộ rõ rệt. Sen An tin rằng, không ai là “người ngoài cuộc” khi chăm sóc bé yêu. Ông bà chính là vòng tay an toàn, là điểm tựa cảm xúc lớn nhất của những thiên thần nhỏ.
Nếu ông bà cần hướng dẫn cụ thể hơn để đồng hành cùng bé, Sen An luôn sẵn sàng lắng nghe, hỗ trợ từng bước bằng sự thấu cảm và chuyên môn vững chắc.