Dạy trẻ tự kỷ chờ đợi là một trong những thử thách tinh tế nhất trong quá trình can thiệp. Khác với những kỹ năng có thể quan sát ngay, hành vi chờ đợi là biểu hiện phức hợp của khả năng điều tiết cảm xúc, hiểu trình tự, nắm bắt quy tắc xã hội và nhận diện thời gian trừu tượng.
Với trẻ tự kỷ chờ đợi không đơn giản. Não bộ của con phản ứng mạnh khi bị trì hoãn. Mỗi giây trôi qua là một căng thẳng nội tại. Sen An hiểu điều đó, và muốn trao cho bố mẹ một lộ trình dạy chờ rõ ràng, dễ áp dụng tại nhà. Để từ vài giây con ngồi yên, mở ra hành trình học được cách sống chậm, sống có kiểm soát và sống trong cộng đồng.
1. Vì sao kỹ năng chờ đợi là một thách thức đặc biệt với trẻ tự kỷ?
Dạy trẻ tự kỷ chờ đợi là một tiến trình có hệ thống. Sen An trình bày 5 bước cụ thể, phù hợp với mọi độ tuổi, mức độ, và dễ triển khai ngay tại nhà.
1.1 Trục thần kinh – hành vi: thiếu điều tiết cảm xúc và thời gian chờ ảo
Hệ thống Prefrontal Cortex và Amygdala ở trẻ ASD không hoạt động đồng bộ. Điều này khiến trẻ không nhận biết được thời gian đang trôi. Với trẻ tự kỷ, 10 giây chờ cũng giống như 10 phút – đều mơ hồ và đầy căng thẳng.
Dạy trẻ tự kỷ chờ đợi phải bắt đầu từ khái niệm “chờ có hình ảnh”, vì thời gian chờ không xác định sẽ kích hoạt lo âu, phản kháng hoặc sụp đổ hành vi.
1.2 Trục cảm giác – môi trường: hệ thống xử lý cảm giác bị quá tải khi phải chờ
Âm thanh, ánh sáng, tiếng nói chuyện, tiếng quạt, thậm chí mùi thức ăn – đều có thể khiến bé cảm thấy bị đè nén khi phải chờ. Trẻ tự kỷ chờ đợi trong môi trường như vậy dễ rơi vào hành vi tự kích thích: quay tròn, hét, lắc đầu hoặc gào thét.
Muốn dạy trẻ tự kỷ chờ đợi, bố mẹ cần kiểm soát không gian chờ: giảm âm thanh nền, ánh sáng chói và các yếu tố gây nhiễu khác.
1.3 Trục tâm lý xã hội: trẻ không hiểu lý do vì sao phải chờ
“Chờ để làm gì? Con không biết!” – đó là điều khiến trẻ dễ phản kháng. Trẻ tự kỷ chưa hình thành khái niệm quy trình, mong đợi xã hội hay trình tự hành động.
Muốn dạy trẻ chờ đợi hiệu quả, bố mẹ cần minh bạch: “Chờ 10 giây → được kẹo”, hoặc “Chờ mẹ 1 phút → được mở cửa”. Trẻ hiểu mục tiêu thì hành vi chờ đợi mới ổn định.
2. Dạy trẻ tự kỷ chờ đợi không phải là ‘giữ yên’, mà là ‘kiểm soát bản thân’
Dạy chờ là dạy cách kiểm soát chính mình khi thế giới không luôn theo ý mình. Đó là bước đầu để trưởng thành.
2.1 3 mục tiêu can thiệp sâu
Muốn dạy chờ bền vững, bố mẹ nên tập trung vào ba điều:
- Bé hiểu khái niệm “chờ” qua hình ảnh.
- Bé chờ được ít nhất 5–10 giây mà không sụp đổ.
- Bé có thể chủ động chờ bằng hành vi rõ ràng: đưa thẻ, đặt xuống, chờ có điều kiện.
Đây là nền tảng cho kỹ năng chờ đợi tại nhà bền vững, giúp trẻ tự kỷ chủ động điều chỉnh cảm xúc.
2.2 Khái niệm “chờ chủ động” trong ABA và SCERTS
Trong ABA, chờ đợi được dạy như một hành vi có mục đích. Trẻ phải biết: mình đang chờ điều gì, trong bao lâu, và sẽ nhận được gì.
Trong phương pháp dạy trẻ tự kỷ chờ đợi, SCERTS nhấn mạnh cảm xúc của trẻ khi chờ. Không ép – mà tạo ra trải nghiệm tích cực để trẻ muốn lặp lại.
Dạy chờ đợi tại nhà cần kết hợp cả hai: rõ ràng về thời gian, nhưng nhẹ nhàng về cảm xúc.
👉 Mời bố mẹ đọc thêm: Kinh nghiệm dạy trẻ hòa nhập: Tạo sách giới thiệu về con
3. 5 bước dạy kỹ năng chờ đợi cho trẻ tự kỷ tại nhà theo tiến trình hành vi học
Sen An luôn đặt tính khả thi lên đầu. 5 bước dưới đây không chỉ hiệu quả, mà còn dễ áp dụng và tôn trọng cảm xúc của trẻ.
3.1 Bước 1 – Xây khái niệm “CHỜ” bằng biểu tượng và hình ảnh khi dạy trẻ tự kỷ chờ đợi
Kỹ năng chờ đợi tại nhà phải bắt đầu từ việc xây nền nhận thức. Bé yêu cần hiểu “chờ” là gì bằng cách gắn hình ảnh với trải nghiệm thực tế.
Hãy thiết kế một thẻ CHỜ đơn giản: mặt cười + biểu tượng đồng hồ. Mỗi lần con đòi đồ, không nói “chờ đi”, mà đưa thẻ → chỉ vào hình → đếm từ 1 đến 3 → rồi đưa đồ. Lặp lại mỗi ngày để tạo sự gắn kết giữa hình ảnh và hành vi chờ đợi.
Dán thẻ ở những nơi quen thuộc: tủ lạnh, bảng học, bàn ăn để bé tiếp cận nhiều lần trong ngày.
3.2 Bước 2 – Thiết lập thời gian chờ thực bắt đầu từ 3 giây
Dạy trẻ tự kỷ chờ đợi không thể bắt đầu bằng thời gian dài. Hãy chọn mốc 3 giây. Đủ ngắn để con thành công, đủ rõ để con nhận thức.
Sử dụng công cụ trực quan: đồng hồ cát, Time Timer, hoặc âm thanh thông báo hết giờ. Mỗi lần con chờ đủ 3 giây, ngay lập tức phản hồi tích cực: “Con đã chờ rồi – mẹ thấy con rất giỏi!”
Sau khi con làm được 3 giây từ 3 đến 5 lần liên tục, mới tăng lên 5, rồi 7, 10 giây. Việc điều chỉnh này giúp hành vi chờ đợi được duy trì ổn định.
3.3 Bước 3 – Gắn kỹ năng chờ với phần thưởng rõ ràng
Trẻ cần biết vì sao mình phải chờ. Nếu không có mục tiêu rõ, kỹ năng chờ đợi tại nhà sẽ bị lãng quên nhanh chóng.
Khi con chờ đủ thời gian, hãy ngay lập tức đưa món con thích + lời khen cụ thể. Ví dụ: “Con chờ 5 giây rồi mới lấy xe – mẹ rất tự hào!”
Áp dụng nguyên tắc 3S trong ABA:
- Short: Khen ngắn gọn
- Specific: Khen đúng hành vi
- Soon: Khen ngay khi hành vi diễn ra
3.4 Bước 4 – Đa dạng hóa ngữ cảnh chờ
Muốn dạy trẻ tự kỷ chờ đợi tốt, không thể chỉ dạy trong một tình huống. Việc tổng quát hóa kỹ năng giúp trẻ thích nghi với môi trường thực tế.
Gợi ý các ngữ cảnh:
- Chờ mở cửa khi mẹ đang nói chuyện
- Chờ đến lượt lắp ráp đồ chơi
- Chờ bật nhạc trong lớp học
- Chờ cha rửa tay xong rồi chơi cùng
Dạy chờ đợi tại nhà càng đa dạng, trẻ càng dễ ghi nhớ, ứng dụng lâu dài.
3.5 Bước 5 – Thử thách chờ chủ động (self-pacing waiting)
Mức cao nhất của dạy trẻ tự kỷ chờ đợi là trẻ biết chủ động thực hiện hành vi chờ. Khi trẻ biết đưa thẻ, đặt xuống bàn và chờ có điều kiện. Đó là một bước tiến rất lớn.
Bố mẹ có thể nói: “Muốn xem tivi? Đặt thẻ CHỜ lên bàn – chờ 1 phút”. Khi con chấp nhận điều kiện, dần nâng mốc lên 2 phút – 5 phút.
Khi trẻ tự đưa thẻ, tự nhắc nhở bản thân chờ. Nghĩa là não bộ đã tạo được đường dẫn hành vi chờ đợi ổn định.
👉 Mời bố mẹ đọc thêm: Thói quen học tập cho trẻ: 3 nguyên tắc hay khi dạy ở nhà
4. Dự đoán sai lầm – lý do nhiều gia đình dạy mãi trẻ vẫn không biết chờ
Sen An thường gặp nhiều tình huống trẻ thất bại trong kỹ năng chờ đợi vì các lỗi nhỏ nhưng rất ảnh hưởng đến toàn bộ quá trình.
4.1 Tăng thời gian chờ quá nhanh dẫn đến gãy hành vi
Nhiều bố mẹ thấy con chờ được 5 giây là lập tức nâng lên 30 giây. Điều này làm trẻ quá tải, dẫn tới khóc, chống đối.
Hãy nhớ: mỗi mốc thời gian cần được lặp lại ít nhất 3–5 lần thành công. Tăng chậm sẽ giúp hành vi chờ đợi bền vững hơn rất nhiều.
4.2 Không có tín hiệu hình ảnh nên trẻ không hiểu mình đang làm gì
Lời nói dễ trôi khỏi trí nhớ. Để dạy trẻ tự kỷ chờ đợi hiệu quả, luôn cần sự hỗ trợ bằng hình ảnh, đồng hồ, thẻ cụ thể.
Nếu thiếu công cụ, con không có điểm tựa để hình dung thời gian. Kết quả là trẻ rối loạn, lo âu hoặc mất phương hướng hành vi.
4.3 Không có phản hồi cụ thể sau khi chờ nên trẻ không hiểu mình làm đúng
Nhiều phụ huynh chỉ nói “Con ngoan!” sau khi con chờ. Nhưng trẻ không hiểu mình ngoan vì điều gì.
Hãy khen đúng mục tiêu: “Con đã chờ 10 giây mới mở tủ lạnh, mẹ cảm ơn con đã kiên nhẫn”. Điều này giúp não trẻ mã hóa đúng hành vi cần lặp lại.
Lời kết
Dạy trẻ tự kỷ chờ đợi là một hành trình yêu thương. Không nhanh, không dễ, nhưng rất cần thiết. Từng khoảnh khắc con biết chờ là từng bước tiến gần đến tự lập, tự kiểm soát và hạnh phúc.
Sen An luôn đồng hành, hướng dẫn từng bước nhỏ để con và bố mẹ cùng vững bước trên hành trình này.