Phân biệt trẻ tự kỷ và trẻ chậm phát triển trí tuệ là bước đầu tiên để đưa ra lộ trình can thiệp hiệu quả. Tuy nhiên, nhiều bố mẹ chỉ nhìn vào biểu hiện “chậm nói” và chờ đợi tự cải thiện. Đến khi bé 3 tuổi vẫn không giao tiếp, mới đi khám thì đã mất thời gian vàng. Nếu không phân biệt đúng, bố mẹ dễ can thiệp sai hướng. Hậu quả không chỉ làm chậm sự phát triển mà còn gây thêm rối loạn hành vi cho con.
1. Phân biệt trẻ tự kỷ – Điểm giống nhau của tự kỷ (ASD) và chậm phát triển trí tuệ (ID)?
Khi nhìn vào những biểu hiện ban đầu, không ít bố mẹ cảm thấy hoang mang. Bởi trẻ tự kỷ và trẻ chậm trí có nhiều điểm tương đồng. Chính sự giống nhau này khiến việc phân biệt trẻ tự kỷ trở nên khó khăn, dễ dẫn đến chẩn đoán sai lệch.
- Khởi phát sớm: Cả hai tình trạng đều có dấu hiệu trẻ tự kỷ nhẹ từ giai đoạn sơ sinh đến trước 5 tuổi. Các biểu hiện có thể là chậm nói, phản ứng chậm với âm thanh, thiếu chú ý đến người xung quanh.
- Ảnh hưởng toàn diện đến phát triển: Trẻ thuộc cả hai nhóm đều có thể gặp khó khăn trong việc học tập, giao tiếp, kỹ năng xã hội và khả năng tự phục vụ.
- Có thể cùng tồn tại: Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), có khoảng 30–40% trẻ tự kỷ cũng đồng thời có biểu hiện chậm phát triển trí tuệ. Điều này cho thấy một số trẻ có thể mang cả hai đặc điểm cùng lúc. Khiến việc chẩn đoán phân biệt sớm trở nên cần thiết hơn bao giờ hết.
2. Điểm khác nhau của tự kỷ (ASD) và chậm phát triển trí tuệ (ID)?
Mặc dù có điểm chung, nhưng nếu quan sát kỹ lưỡng.Bố mẹ có thể phân biệt trẻ tự kỷ và trẻ chậm trí thông qua một số biểu hiện rất khác nhau. Bao gồm về nguyên nhân, chỉ số IQ, hành vi và phản ứng cảm giác.
2.1 Nguyên nhân cốt lõi
Phân biệt trẻ tự kỷ hiệu quả đòi hỏi phải hiểu rõ bản chất của từng tình trạng.
Tự kỷ là một rối loạn phát triển thần kinh phức tạp có nguyên nhân liên quan đến yếu tố di truyền, môi trường và sự bất thường trong hoạt động của não bộ. Những thay đổi này ảnh hưởng đến vùng não xử lý ngôn ngữ, cảm xúc và hành vi xã hội.
Ngược lại, trẻ chậm phát triển trí tuệ là tình trạng suy giảm chức năng trí tuệ và kỹ năng thích nghi. Ảnh hưởng đến mọi mặt trong đời sống hàng ngày. Thường có nguyên nhân rõ rệt hơn: di truyền (hội chứng Down, Fragile X), tai biến sản khoa (thiếu oxy lúc sinh), nhiễm trùng thai kỳ. Hoặc do các yếu tố môi trường nghiêm trọng như suy dinh dưỡng kéo dài hoặc không được kích thích học tập.
2.2. Trí tuệ và chỉ số IQ
Để phân biệt trẻ tự kỷ, chỉ số IQ là yếu tố then chốt.
Trẻ tự kỷ có thể có IQ thấp, trung bình, hoặc cao. Một số bé tự kỷ có chỉ số IQ vượt trội và phát triển không đồng đều. Ví dụ giỏi toán nhưng kém tương tác xã hội.
Trong khi đó, trẻ chậm trí thường có IQ dưới 70. Và sự phát triển nhận thức kém đều ở hầu hết lĩnh vực. Không có khả năng vượt trội nổi bật.
Một nghiên cứu từ American Psychiatric Association chỉ ra rằng chỉ khoảng 30–40% trẻ tự kỷ có thêm chậm trí tuệ. Nghĩa là số lớn trẻ tự kỷ có khả năng trí tuệ bình thường hoặc cao.
2.3 Giao tiếp và tương tác xã hội
Dấu hiệu quan trọng giúp phân biệt trẻ tự kỷ là mức độ chủ động trong tương tác.
Trẻ tự kỷ thường không biết cách hoặc không muốn giao tiếp. Các bé không nhìn vào mắt, không phản ứng khi được gọi tên, không thích chơi cùng bạn. Nói chung, các bé khó khăn trong việc sử dụng ánh mắt, biểu cảm khuôn mặt, ngôn ngữ cơ thể và kỹ năng giao tiếp xã hội nói chung.
Trẻ chậm trí dù chậm nói nhưng vẫn có biểu hiện gắn bó với người thân, có thể chia sẻ cảm xúc, cười, làm nũng hoặc gọi mẹ. Đây là một trong những ranh giới rõ nhất giữa hai nhóm trẻ.
2.4. Phân biệt trẻ tự kỷ về hành vi đặc trưng
- Trẻ tự kỷ thường lặp đi lặp lại hành vi: vẫy tay, xoay tròn, lặp lời nói hoặc có những nghi thức nghiêm ngặt (ví dụ phải đi đường cố định, ngồi đúng chỗ quen).
- Trẻ chậm trí không có kiểu hành vi này, trừ phi có rối loạn kèm theo.
Những hành vi cố định và thiếu linh hoạt của trẻ tự kỷ khiến trẻ gặp khó khăn trong việc thích nghi với thay đổi. Điều mà trẻ chậm trí có thể làm được tốt hơn
2.5. Cách phản ứng với môi trường
Cảm giác là yếu tố dễ bị bỏ qua khi phân biệt trẻ tự kỷ, nhưng lại cực kỳ quan trọng.
Trẻ tự kỷ thường nhạy cảm quá mức hoặc kém nhạy với âm thanh, ánh sáng, kết cấu bề mặt, mùi vị… Ví dụ: bé bịt tai khi nghe tiếng máy hút bụi, hoặc chỉ mặc đúng một loại áo.
Trẻ chậm trí không có phản ứng cảm giác bất thường rõ rệt. Chúng phản ứng với môi trường tương đối giống trẻ bình thường cùng tuổi.
2.6. Khả năng học hỏi
Khi phân biệt trẻ tự kỷ, trẻ tự kỷ thường có xu hướng tập trung vào một số lĩnh vực mà các bé đặc biệt yêu thích. Trong những lĩnh vực này, bé có thể học rất nhanh, nhớ chi tiết và tái hiện chính xác thông tin. Ví dụ: nhớ biển số xe, bản đồ, bảng chữ cái từ rất sớm. Tuy nhiên, ở các kỹ năng xã hội hoặc giao tiếp, trẻ lại gặp nhiều khó khăn.
Trong khi đó, trẻ chậm trí thường gặp khó khăn ở tất cả các lĩnh vực học tập. Trẻ mất nhiều thời gian để tiếp thu kiến thức cơ bản, khả năng ghi nhớ kém, phản ứng với yêu cầu đơn giản cũng chậm hơn. Việc học mang tính toàn diện nên gặp nhiều trở ngại, không có sự vượt trội ở bất kỳ mảng nào.
2.7. Cách can thiệp và hỗ trợ
Dựa trên sự khác biệt trong nguyên nhân và biểu hiện, hướng can thiệp cho hai nhóm trẻ cũng rất khác nhau. Điều này giúp phân biệt trẻ tự kỷ rõ ràng hơn trong thực tế trị liệu.
- Trẻ tự kỷ cần những chương trình can thiệp chuyên biệt và cá nhân hóa như: Trị liệu hành vi (ABA – Applied Behavior Analysis), trị liệu ngôn ngữ, trị liệu cảm giác (SI Therapy), can thiệp mối quan hệ (DIR/Floortime), và huấn luyện kỹ năng xã hội. Những hình thức này nhằm vào các vấn đề cốt lõi của trẻ tự kỷ là thiếu kỹ năng giao tiếp và điều chỉnh hành vi. Đồng thời tăng khả năng thích nghi xã hội.
- Trẻ chậm phát triển trí tuệ cần chương trình giáo dục đặc biệt toàn diện hơn: dạy kỹ năng sống, tăng khả năng độc lập, phát triển vận động và các kỹ năng học đường cơ bản. Phương pháp giáo dục cần kiên nhẫn, trực quan và phù hợp với mức độ nhận thức hiện tại của trẻ.
3. Làm gì khi chưa chắc con thuộc nhóm nào?
Nếu bố mẹ đang lo lắng, hoang mang chưa biết nên phân biệt trẻ tự kỷ hay chậm trí, thì điều đầu tiên cần làm là quan sát hành vi cụ thể của con và tìm đến chuyên gia đúng chuyên môn.
3.1 Ghi lại hành vi, khả năng của trẻ theo từng lĩnh vực
Khi phân biệt trẻ tự kỷ, không thể chỉ dựa vào ấn tượng hoặc cảm giác để nhận định tình trạng của bé yêu. Việc theo dõi hành vi nên được thực hiện trên các trục phát triển sau:
- Giao tiếp: Con có chủ động giao tiếp không? Giao tiếp bằng lời, bằng cử chỉ, hay không có biểu hiện?
- Tương tác xã hội: Có nhìn vào mắt người khác không? Có chơi cùng người khác không hay chỉ chơi một mình?
- Nhận thức – học tập: Con có làm theo hướng dẫn không? Biết phân biệt đồ vật? Nhận mặt chữ, số, màu, hình?
- Kỹ năng tự phục vụ: Con có tự ăn, đi vệ sinh, mặc quần áo, xếp đồ không?
- Cảm xúc và hành vi: Khi con buồn, cáu, con phản ứng thế nào? Có hành vi lặp lại? Có tự trấn an không?
Cách ghi nhận hiệu quả:
- Quay video các tình huống đặc trưng: giờ ăn, chơi, ngủ, khi bị từ chối.
- Viết nhật ký hành vi theo ngày, mô tả ngắn gọn: Tình huống – Hành vi – Phản ứng của người lớn – Kết quả.
- Chụp lại sản phẩm học tập của con: tranh tô màu, hình xếp, sản phẩm thủ công…
3.2 Đưa trẻ đi đánh giá tại trung tâm chuyên môn với bộ công cụ chuẩn hóa để phân biệt trẻ tự kỷ
Sau khi đã ghi chép hành vi cụ thể. Bước tiếp theo mang tính quyết định là đưa trẻ đến cơ sở đánh giá chuyên sâu. Điều này đặc biệt quan trọng nếu bố mẹ vẫn đang phân vân giữa việc phân biệt trẻ tự kỷ hay chậm phát triển trí tuệ.
Tại Sen An – Trung tâm Tham vấn và Trị liệu chuyên sâu, đội ngũ chuyên gia sẽ đồng hành cùng bố mẹ từ bước đầu: quan sát – phân tích – đo lường. Trẻ sẽ được đánh giá toàn diện theo đúng chuẩn quốc tế. Không chỉ để “chẩn đoán tên gọi”, mà còn xây dựng lộ trình can thiệp riêng biệt cho từng em.
Chẩn đoán không thể chỉ dựa vào trò chuyện hoặc vài câu hỏi sơ sài. Sen An khuyến khích đánh giá tại cơ sở chuyên biệt với hệ thống đo lường đã được kiểm định:
- Trắc nghiệm trí tuệ (IQ): WISC-V, Raven, Stanford-Binet
- Khả năng thích nghi: Vineland Adaptive Behavior Scales (đo mức độ tự phục vụ, giao tiếp, xã hội hoá, vận động)
- Tự kỷ: M-CHAT (dành cho trẻ nhỏ), CARS, ADOS (đánh giá sâu hơn)
Chẩn đoán đúng giúp tiết kiệm thời gian, công sức. Và đảm bảo trẻ được hỗ trợ theo hướng phù hợp nhất.
Lời kết
Phân biệt trẻ tự kỷ đúng từ đầu giúp con được can thiệp hiệu quả hơn, tránh mất thời gian quý giá. Sen An hiểu nỗi lo và sự chần chừ của bố mẹ khi thấy con khác biệt. Nhưng thay vì đoán già đoán non, việc cần thiết là để chuyên gia cùng đồng hành cùng bố mẹ
Nếu bố mẹ cần thêm thông tin hoặc hướng dẫn cụ thể để bắt đầu đánh giá. Đừng ngần ngại liên hệ với Sen An. Hành trình giúp con phát triển không cần đi một mình. Sen An sẽ cùng bố mẹ đi từng bước, bằng tình yêu và sự thấu hiểu.