Tiến bộ ở trẻ tự kỷ không phải lúc nào cũng hiện rõ qua việc con nói thêm từ mới hay biết đếm số. Sen An hiểu có những lúc bé yêu chưa nói thêm được chữ nào nhưng lại biết chờ đến lượt, biết lùi lại khi không thoải mái. Đó chính là tiến bộ ở trẻ, nhưng rất dễ bị bố mẹ bỏ qua. Nhiều phụ huynh băn khoăn: “Con tôi không tiến bộ”. Nhưng thật ra, rất nhiều dấu hiệu cải thiện đã diễn ra âm thầm. Sen An chia sẻ 5 dạng tiến bộ có giá trị cao nhưng hay bị bỏ sót, để bố mẹ nhận diện kịp thời và hỗ trợ đúng.
1. Vì sao cần biết cách nhận diện những tiến bộ “thầm lặng”?
Sen An biết nhiều bố mẹ mong chờ con có tiến bộ ở trẻ tự kỷ thật rõ ràng. Như nói từ mới hay đếm số. Nhưng những thay đổi nhỏ, thậm chí rất âm thầm. Mới là dấu hiệu não bộ con đang kết nối mạnh mẽ. Đây chính là những tiến bộ cực kỳ giá trị nhưng dễ bị bỏ qua.
1.1 Những tiến bộ ở trẻ tự kỷ nhỏ là nền móng cho bước nhảy lớn
Trong tâm lý học phát triển, “micro-progress” (tiến bộ vi mô) là các thay đổi nhỏ như bé yêu quay đầu khi nghe gọi, dõi theo người khác di chuyển, hay lặng yên quan sát. Chúng cho thấy bé đang xây dựng kỹ năng nhận biết xã hội. Là bước đệm cho tiến bộ lớn hơn sau này.
Theo mô hình SCERTS, trẻ cần thời gian tích lũy về cảm xúc – xã hội trước khi giao tiếp rõ rệt. Ví dụ: nếu trước đây bé luôn ngó lơ, nhưng giờ quay đầu khi được gọi, đó chính là tiến bộ đáng tự hào.
1.2 Khi phụ huynh nhận ra kịp thời, can thiệp sẽ “trúng đích” hơn
Nhiều bố mẹ chỉ tập trung vào kỹ năng dễ thấy như nói, hát, đếm. Mà không để ý bé đã có kỹ năng chờ đến lượt, biết lắng nghe. Đây là những kỹ năng tiền đề tự kỷ cực kỳ quan trọng, giúp con hòa nhập môi trường xã hội.
Nhận diện sớm tiến bộ ở trẻ tự kỷ sẽ giúp bố mẹ phản hồi phù hợp, khích lệ đúng thời điểm. Từ đó củng cố phát triển kỹ năng.
Nghiên cứu Mahoney & Perales (2003) khẳng định: phản hồi tích cực của bố mẹ với hành vi giao tiếp tinh tế sẽ giúp trẻ tự kỷ phát triển nhanh hơn về mặt xã hội.
👉 Sen An khuyến khích bố mẹ tìm hiểu thêm qua bài: Checklist những vật dụng cho trẻ tự kỷ cần mang khi ra ngoài để đồng hành cùng con một cách hiệu quả, yêu thương.
2. Con bắt đầu quan sát thay vì phản ứng lập tức
Khi bé yêu đối diện tình huống mới như nghe tiếng xe lớn, gặp người lạ. Thay vì lập tức phản ứng như hét to, bịt tai hoặc chạy trốn, bé chỉ đứng yên và dõi mắt quan sát. Dù nhiều bố mẹ lo lắng “sao con cứ đứng đơ”. Thực tế đây là dấu hiệu tích cực: bé đang bước vào giai đoạn “processing” – xử lý thông tin trước khi hành động. Chính điều này cho thấy não bộ bé đã bắt đầu học cách nhận diện, cân nhắc và xử lý môi trường. Là một tiến bộ ở trẻ tự kỷ vô cùng quan trọng.
Hướng dẫn bố mẹ phản ứng:
- Đừng vội thúc ép hoặc ngắt ngang quá trình quan sát của con. Vì có thể khiến bé giật mình, mất an toàn.
- Hãy chờ 5-10 giây cho bé tự quan sát xong. Sau đó phản hồi bằng giọng nhẹ nhàng, khích lệ: “Ồ, con đang nhìn xe kêu to đó hả?”.
- Lời phản hồi này giúp khuyến khích con chú ý, tạo cơ hội cho con tiếp tục giao tiếp và chia sẻ cảm xúc.
3. Dạng tiến bộ ở trẻ tự kỷ tinh vi – Con chủ động rút lui thay vì bùng nổ
Trước đây, khi cảm thấy quá tải, nhiều bé sẽ bùng nổ cảm xúc bằng cách khóc lớn, ném đồ, hoặc tự làm đau bản thân. Nhưng giờ, khi căng thẳng, bé chủ động rút lui: con tự tìm góc yên tĩnh quen thuộc, ngồi co người hoặc ôm chăn gối. Không khóc, không gào, chỉ lặng lẽ tự tách khỏi môi trường gây khó chịu. Đây là tiến bộ lớn vì bé đã biết tự bảo vệ vùng an toàn cảm giác của mình, thay vì phản ứng tiêu cực.
Hướng dẫn bố mẹ phản ứng:
- Nhận diện và xác nhận cảm xúc cho con: “Con đang thấy mệt, muốn yên tĩnh, đúng không? Mẹ ngồi cạnh đây nhé.”
- Tuyệt đối không kéo con ra khỏi góc an toàn hoặc ép con “phải ổn ngay”.
- Về lâu dài, bố mẹ nên tập cho bé sử dụng thẻ hoặc cử chỉ đơn giản để thể hiện nhu cầu nghỉ ngơi. Ví dụ thẻ có chữ “con cần nghỉ” hoặc cử chỉ bắt chéo tay để bé chủ động báo hiệu, giúp con học kỹ năng tự bảo vệ vùng an toàn cảm giác hiệu quả hơn.
👉 Sen An khuyên bố mẹ nên đọc thêm bài: Vì sao trẻ tự kỷ lặp lại lời người khác? Có nguy hiểm không? để hiểu sâu hơn về hành vi lặp lời và có hướng can thiệp đúng đắn, giúp bé yêu tiến bộ bền vững.
4. Con lặp lại thói quen quen thuộc trong môi trường lạ
Khi đến một nơi mới như quán ăn, trung tâm thương mại, bé không cần nhắc nhưng vẫn tự mở balo lấy đúng gấu bông hoặc chăn nhỏ thường ôm ở nhà. Hành động này không phải biểu hiện cố chấp hay “nghiện đồ vật” như nhiều người lầm tưởng. Đây là dấu hiệu cải thiện ở trẻ tự kỷ ý thức được mình đang choáng ngợp và biết cách tìm kiếm công cụ điều tiết cảm giác. Là một tiến bộ ở trẻ tự kỷ rất quan trọng. Cho thấy con đang học kỹ năng tự trấn tĩnh khi môi trường thay đổi.
Hướng dẫn bố mẹ phản ứng:
- Bố mẹ hãy ghi nhận hành vi này như một phản xạ tự điều chỉnh tích cực, khen con: “Con tự lấy gấu bông để cảm thấy dễ chịu hơn, giỏi lắm!”
- Đừng tước mất món đồ này trong lúc trẻ đang cần trấn an.
- Về lâu dài, bố mẹ có thể giới thiệu thêm 1-2 “công cụ chuyển tiếp” khác như bóng stress, vòng cảm giác. Để trẻ có nhiều lựa chọn, không bị phụ thuộc duy nhất vào một vật.
5. Con bắt đầu phản ứng gián tiếp với cảm xúc người khác
Trước đây khi ai đó khóc, bé có thể lập tức bịt tai, la hét hoặc chạy đi. Nhưng giờ, con quay đầu nhìn, chớp mắt nhanh. Hoặc đứng lại quan sát vài giây khi nghe âm thanh cảm xúc như tiếng khóc, tiếng cãi vã. Đây là dấu hiệu của emergent empathy. Được hiểu là dự trỗi dậy ban đầu của khả năng cảm nhận cảm xúc người khác. Là một bước tiến lớn trong tiến bộ ở trẻ tự kỷ.
Hướng dẫn bố mẹ phản ứng:
- Bố mẹ hãy nhẹ nhàng dịch cảm xúc để trẻ hiểu: “Bạn đang buồn, con thấy rồi ha?”
- Tránh kỳ vọng bé sẽ lập tức có phản ứng xã hội phức tạp như đưa khăn, dỗ dành. vì chỉ cần trẻ nhận ra cảm xúc của người khác đã là bước đột phá rất đáng khích lệ.
6. Con có thể im lặng ngồi trong không gian chung mà không phải bị buộc
Trước đây, bé không thể ngồi yên mà thường la hét, chạy quanh khi ở nơi đông người. Giờ, bé có thể ngồi lặng lẽ quan sát nhóm bạn chơi, không phá vỡ trật tự, dù chưa tham gia. Đây là quan sát thụ động tích cực (passive engagement). Là giai đoạn tiền đề cho sự hình thành kỹ năng tương tác xã hội ở trẻ ASD. Được nhấn mạnh trong các phương pháp như DIR/Floortime, Social Communication Model.
Hướng dẫn bố mẹ phản ứng:
- Đừng ép con phải tham gia ngay. Vì có thể tạo áp lực khiến trẻ sợ hãi.
- Hãy miêu tả hoạt động nhóm bằng câu ngắn, đơn giản: “Các bạn đang chơi xếp hình đó con.”
- Dùng kỹ thuật “bắc cầu cảm giác” như đặt nhẹ tay bé lên món đồ chơi nhóm đang dùng. Tạo cơ hội con bước đầu cảm nhận và có thể tham gia khi đã sẵn sàng.
Lời kết
Tiến bộ ở trẻ tự kỷ đôi khi không ồn ào, không rõ ràng nhưng nếu biết quan sát tinh tế, phụ huynh sẽ nhận ra cả một thế giới đang thay đổi bên trong con. Đừng bỏ lỡ những “bước tiến thầm lặng” ấy, vì chính từ đó, trẻ mới có thể phát triển sâu sắc và vững vàng. Sen An luôn ở đây, đồng hành cùng phụ huynh để nhìn thấy, hiểu đúng và nuôi dưỡng những tiến bộ thật sự của bé yêu.