Trẻ ADHD thay đổi tâm trạng liên tục khiến bố mẹ mệt mỏi, lo lắng. Có khi bé vẫn cười rạng rỡ, bỗng thân thể cứng đờ, mặt nhăn nhó, rồi đập chân, la lên vô cớ. Bố mẹ chỉ kịp nhìn nhau lo lắng: “Lại nữa rồi!” Liệu đó chỉ là do tính khí trẻ con hay đang báo hiệu về một rối loạn điều hòa thần kinh? Liên quan đến ADHD hay là dấu hiệu của rối loạn cảm xúc lưỡng cực ở trẻ?
Sen An hiểu rằng nhiều bố mẹ đang trong trạng thái rất bối rối. Bài viết này sẽ giúp lý giải rõ mối quan hệ giữa ADHD và điều tiết cảm xúc. Cùng tìm hiểu những nguyên nhân sâu xa, và lộ trình hỗ trợ hiệu quả nhất.
1. ADHD là gì? Không chỉ là hiếu động hay khó tập trung?
ADHD là viết tắt của Attention Deficit Hyperactivity Disorder – Rối loạn tăng động giảm chú ý. Đây là một tình trạng rối loạn phát triển thần kinh. Trẻ mắc ADHD thường gặp khó khăn trong ba lĩnh vực chính: chú ý, kiểm soát hành vi và điều tiết cảm xúc.
Nhiều người lầm tưởng ADHD chỉ là hành vi hiếu động. Nhưng trên thực tế, rối loạn này ảnh hưởng sâu sắc đến cách trẻ xử lý cảm xúc. Trẻ ADHD thay đổi tâm trạng liên tục, dễ cáu gắt hoặc trở nên buồn bã trong tích tắc là vì não bộ không đủ sức kiểm soát các phản ứng cảm xúc.
Theo DSM-5, ADHD được chia làm 3 nhóm:
- Thiếu chú ý (không thể ngồi yên học bài lâu)
- Tăng động – bốc đồng (hay nói chen, chạy nhảy không kiểm soát)
- Kết hợp cả hai
Tại Việt Nam, theo số liệu từ Viện Sức khỏe Tâm thần, tỷ lệ trẻ em được chẩn đoán mắc ADHD dao động từ 3% đến 7%. Đây không phải là con số nhỏ.
Sen An hiểu rằng, rất nhiều gia đình hiện nay đang có con rơi vào nhóm này nhưng chưa được chẩn đoán chính thức. Vì thế, việc hiểu đúng, nhận diện sớm và tiếp cận với các phương pháp hỗ trợ kịp thời là vô cùng cần thiết.
2. Vì sao trẻ ADHD thay đổi tâm trạng thường có vấn đề về cảm xúc?
Trẻ ADHD thay đổi tâm trạng liên tục không phải vì con “khó bảo”. Cũng không phải do bố mẹ thiếu nghiêm khắc. Căn nguyên nằm ở sự chưa hoàn thiện của hệ thống kiểm soát cảm xúc trong não bộ trẻ.
Hiện tượng rối loạn điều hòa cảm xúc (Emotional Dysregulation) là cụm từ chuyên môn dùng để chỉ tình trạng trẻ phản ứng quá mức trước các kích thích cảm xúc nhỏ.
Đây là một đặc điểm phổ biến ở trẻ ADHD. Trẻ không thể tự điều chỉnh cảm xúc. Các biểu hiện thường:
- Trẻ ADHD rất dễ xúc động. Chỉ một việc nhỏ, bé có thể hét lên.
- Tâm trạng thay đổi cực nhanh. Đang chơi vui, bé có thể giận dữ ngay.
- Con không biết cách “giảm nhiệt”. Cảm xúc tiêu cực lặp lại nhiều lần trong ngày.
Các nhà khoa học lý giải điều này bằng sự chênh lệch giữa hệ limbic (xử lý cảm xúc) và vùng vỏ não trước trán. Ở trẻ ADHD, hệ limbic phản ứng nhanh và mạnh, nhưng thiếu sự kiểm soát từ prefrontal cortex. Kết quả là những cảm xúc cực đoan xuất hiện bất ngờ, khó kiểm soát.
3. Lý giải vì sao trẻ ADHD thay đổi tâm trạng liên tục không kiểm soát?
Cảm xúc thất thường ở trẻ ADHD không đơn giản là chuyện tính khí. Nó bắt nguồn từ những khác biệt trong cấu trúc và hoạt động não bộ. Khi một tình huống kích thích xảy ra, trẻ ADHD thường phản ứng như thể đang bị đe dọa thực sự. Cơ chế “chiến – hay – chạy” được kích hoạt mạnh mẽ.
3.1 Cơ chế “chiến – hay – chạy” (fight or flight)
Đây là phản ứng tự nhiên của cơ thể khi đối mặt với nguy hiểm. Tuy nhiên, ở trẻ ADHD thay đổi tâm trạng, hệ thống này hoạt động quá mức. Trẻ coi cả những tình huống rất bình thường là đe dọa.
Hệ thần kinh lập tức phản ứng như “báo động đỏ”. Cơn giận bùng lên. Trẻ hét, khóc, hoặc đập phá. Tâm trạng thất thường kéo dài trong ngày. Phản ứng này hoàn toàn nằm ngoài khả năng kiểm soát ý thức của trẻ.
Khi đó, hệ limbic phát tín hiệu mạnh mẽ. Vì vỏ não chưa kịp can thiệp, trẻ ngay lập tức phản ứng bằng hành vi tiêu cực. Đây chính là lúc cơn giận bùng nổ, nước mắt trào ra, hoặc trẻ nổi loạn trong lớp.
3.2 Cấu trúc não bộ khác biệt ở trẻ ADHD thay đổi tâm trạng
Hình ảnh MRI (Shaw et al., 2007) cho thấy vùng vỏ não trước trán ở trẻ ADHD phát triển chậm hơn bình thường. Đây là trung tâm điều khiển cảm xúc, lên kế hoạch và kiềm chế phản ứng.
Ngoài ra, hạch hạnh nhân – bộ phận xử lý cảm xúc ban đầu – hoạt động mạnh hơn bình thường. Điều này lý giải vì sao trẻ ADHD thay đổi tâm trạng nhanh như chớp.
4. Các phương pháp can thiệp hiệu quả giúp trẻ ADHD học cách điều tiết cảm xúc
Trẻ ADHD thay đổi tâm trạng liên tục không phải là “không chữa được”. Với các phương pháp trị liệu phù hợp, trẻ hoàn toàn có thể học cách điều tiết cảm xúc. Sen An cam kết đồng hành cùng bố mẹ trong hành trình này.
4.1 CBT (Liệu pháp hành vi nhận thức)
CBT là một trong những phương pháp hiệu quả nhất cho trẻ ADHD. Trẻ được học cách nhận diện cảm xúc, phân biệt suy nghĩ và hành vi. Liệu pháp giúp trẻ biết dừng lại, suy nghĩ, sau đó mới phản ứng. Làm giảm đáng kể các phản ứng cảm xúc thái quá.
CBT cũng giúp trẻ hiểu rằng cảm xúc không phải lúc nào cũng đúng. Việc này rất quan trọng vì nhiều trẻ ADHD tin rằng tức giận là điều duy nhất có thể làm được.
4.2 DBT (Liệu pháp hành vi biện chứng – biến thể cho trẻ ADHD thay đổi tâm trạng)
DBT là một biến thể của CBT, tập trung vào kỹ năng chấp nhận thực tế và kiểm soát cảm xúc mãnh liệt. Đặc biệt hữu ích với những trẻ có cơn giận dữ đột ngột và mạnh mẽ. Trẻ học cách bình tĩnh, xác định cảm xúc và thay thế hành vi tiêu cực bằng các hành vi tích cực hơn.
4.3 RFP-C (Liệu pháp tập trung vào điều tiết cảm xúc)
Đây là phương pháp mới dựa trên phân tâm học hiện đại. Trẻ được hướng dẫn thông qua trò chơi, kể chuyện, vẽ tranh.
Qua đó, các con học cách gọi tên cảm xúc, tìm hiểu nguyên nhân và tìm chiến lược điều tiết. Phương pháp này đã được áp dụng hiệu quả tại Mỹ, châu Âu và một số trung tâm tại Việt Nam, bao gồm Sen An.
4.4 Mindfulness – Chánh niệm
Trẻ ADHD thay đổi tâm trạng liên tục vì quá bám vào cảm xúc nhất thời. Mindfulness giúp trẻ quan sát cảm xúc, không bị cuốn theo. Bài tập như thở chậm, tập trung vào cảm giác cơ thể, giúp trẻ quay về hiện tại.
4.5 Can thiệp song hành với cha mẹ (Parent Training)
Bố mẹ là người ở bên con nhiều nhất. Vì vậy, việc bố mẹ học cách phản ứng phù hợp là cực kỳ quan trọng. Tại Sen An, chúng tôi xây dựng chương trình đồng hành dành riêng cho phụ huynh. Từ việc hiểu con, đến cách phản hồi khi con giận dữ, cho đến hỗ trợ xây dựng thói quen mới. Tất cả đều có trong lộ trình cá nhân hóa.
👉 Nếu bố mẹ quan tâm đến các công cụ hỗ trợ trẻ chưa nói, hãy xem thêm bài viết: Làm gì khi trẻ không nói, chỉ ra hiệu?
👉 Và nếu con đang sử dụng bảng giao tiếp AAC, đừng bỏ qua: 70% trẻ tự kỷ nói sau 3 tháng – kinh nghiệm thực tế từ Sen An.
Lời kết
Trẻ ADHD thay đổi tâm trạng liên tục không phải vì con hư hay cố ý chống đối. Đó là biểu hiện từ một hệ thần kinh chưa hoàn thiện, đang cần được yêu thương và hỗ trợ đúng cách. Mỗi cơn giận dữ, mỗi lần con òa khóc, đều là cách con cầu cứu. Con chưa thể tự nói: “Mẹ ơi, con mệt quá rồi.”
Sen An biết rằng, làm bố mẹ của một đứa trẻ dễ xúc động không hề dễ dàng. Nếu bố mẹ cảm thấy đang cần sự giúp sức, đừng ngần ngại liên hệ với Sen An. Chúng tôi không chỉ có chuyên môn, mà còn có lòng kiên nhẫn và trái tim đồng hành cùng bố mẹ và con trẻ.