Trẻ tự kỷ ngưng nói đột ngột là khoảnh khắc gây sốc với nhiều gia đình. Các cặp bố mẹ thường chứng kiến cảnh: con đã biết nói vài từ. Nhưng đột nhiên im lặng, chỉ ra dấu hoặc khóc, không đáp lại khi được gọi tên. “Con bị gì vậy? Tự kỷ con có nặng hơn không?”. Đó là những câu hỏi từ trong tim nhiều bố mẹ.
Sen An hiểu rằng điều này khiến các bố mẹ vô cùng lo lắng, bối rối. Bài viết này sẽ giúp bố mẹ hiểu rõ 5 nhóm nguyên nhân chính gây ra hiện tượng trẻ ngưng nói. Đây là những yếu tố phổ biến trong lĩnh vực tâm lý học và giáo dục.
1. Ngưng nói ở trẻ tự kỷ không phải chuyện nhỏ – Não bộ đang gửi tín hiệu SOS
Trẻ tự kỷ đột ngột im lặng là một tín hiệu cảnh báo. Não tạm thời “đóng băng” vùng ngôn ngữ để dồn nguồn lực chống đỡ trước khủng hoảng cảm xúc, cảm giác hoặc thần kinh.
Điều này không khác gì phản ứng tự vệ sinh tồn. Như khi cơ thể gặp nguy hiểm, máu được dồn về tim và phổi, tạm ngắt các hoạt động không thiết yếu.
Theo nghiên cứu năm 2018 của Autism Research Institute, có tới 25 – 30% trẻ tự kỷ từng trải qua giai đoạn trẻ tự kỷ ngưng nói. Đây không phải là một hiện tượng hiếm. Nhưng điều nguy hiểm nằm ở chỗ: nếu không được nhận diện và can thiệp đúng cách, kỹ năng ngôn ngữ đã đạt sẽ mất vĩnh viễn.
Sen An đã đồng hành với nhiều gia đình, từ khi con mới chớm có dấu hiệu “im lặng bất thường” cho đến khi con tìm lại giọng nói và cả niềm vui giao tiếp. Và điều mà chúng tôi luôn nhấn mạnh là bố mẹ càng hiểu kỹ, càng can thiệp đúng thì khả năng phục hồi càng cao.
👉 Bố mẹ đừng quên đọc thêm bài viết quan trọng sau đây để hiểu rõ hơn cách phản ứng với bé yêu: Những điều nên và không nên khi bố mẹ phản ứng với trẻ tự kỷ
2. 5 nguyên nhân cốt lõi khiến trẻ tự kỷ ngưng nói đột ngột
Hiện tượng trẻ ngưng nói có thể xuất phát từ nhiều yếu tố. Tuy nhiên, qua kinh nghiệm lâm sàng tại Sen An, chúng tôi nhận thấy 5 nhóm nguyên nhân sau đây là phổ biến nhất.
1.1 Quá tải cảm giác (Sensory Overload)
Các thiên thần nhỏ có rối loạn phổ tự kỷ thường có hệ thần kinh cảm giác cực kỳ nhạy cảm. Điều này khiến các tác nhân tưởng như vô hại như tiếng ồn, ánh sáng mạnh, mùi hương, va chạm,… Đều trở thành nguồn căng thẳng khổng lồ với trẻ.
Khi cảm giác bị quá tải, vùng amygdala – trung tâm xử lý nỗi sợ trong não bộ sẽ được kích hoạt mạnh mẽ. Từ đó, não ưu tiên bảo vệ con khỏi khủng hoảng bằng cách giảm hoạt động của các vùng khác. Trong đó có khu vực ngôn ngữ. Đây là lúc trẻ tự kỷ ngưng nói.
Ví dụ cụ thể:
- Một bé trai 3 tuổi sau khi đi siêu thị đông đúc cùng mẹ, tiếp xúc với nhiều tiếng động hỗn loạn, đã im lặng hoàn toàn trong 4 ngày tiếp theo.
- Một bé gái đang học lớp mầm, sau khi lớp thay đổi không gian, thêm đồ chơi mới có âm thanh chói tai và mùi sơn lạ, đã ngừng nói và chỉ ra dấu.
- Một bé khác được mẹ mặc cho áo len dày mới, chất liệu thô ráp khiến bé khó chịu toàn thân, bé khóc suốt buổi sáng hôm đó và không nói gì suốt 3 ngày kế tiếp.
Đây không chỉ là sự nhạy cảm đơn thuần. Đó là cảm giác quá tải ở trẻ em. Một trạng thái thần kinh vượt ngưỡng chịu đựng. Khi con không thể diễn đạt bằng lời, con sẽ chọn im lặng như cách tự bảo vệ bản thân.
1.2 Trẻ tự kỷ ngưng nói do khủng hoảng cảm xúc kéo dài
Trẻ tự kỷ thường gặp khó khăn trong việc diễn đạt cảm xúc và cần thời gian dài hơn để thích nghi với các thay đổi trong môi trường hoặc mối quan hệ. Khi bị la mắng, chia xa mẹ, thay đổi người chăm sóc, hoặc tiếp xúc với người nghiêm khắc. Các bé có thể rơi vào trạng thái stress mãn tính mà bố mẹ khó nhận thấy.
Não bộ lúc này sẽ ưu tiên các hoạt động sinh tồn như ăn uống, ngủ nghỉ và… đóng băng ngôn ngữ.
Một số tình huống điển hình:
- Bé từng vui vẻ, hoạt bát, nhưng khi ông bà đến ở cùng, nề nếp sinh hoạt thay đổi đột ngột, bé không nói gì suốt 10 ngày.
- Bố mẹ phải thay phiên chăm sóc do công việc, lịch trình thay đổi thất thường khiến con mất cảm giác an toàn. Bé trở nên im lặng, tránh giao tiếp.
- Bé đi học lớp mới, cô giáo nghiêm khắc và ít nụ cười. Dù không quát mắng, nhưng không khí căng thẳng khiến bé tự thu mình lại.
Sen An luôn khuyến khích bố mẹ ghi lại nhật ký tâm trạng và hành vi của con. Khi thấy con ngưng nói, hãy đặt câu hỏi: “Gần đây có gì làm con buồn không? Có thay đổi gì khiến con lo sợ không?” Và câu trả lời thường nằm ở đó.
1.3 Thoái lui ngôn ngữ – Dấu hiệu cảnh báo tự kỷ nặng
Trẻ ngưng nói trong trường hợp này thường đi kèm mất các kỹ năng xã hội khác: không giao tiếp mắt, không phản hồi tên, không chỉ tay, không bắt chước hành động.
Sen An từng hỗ trợ bé gái 20 tháng, trước đó nói được 10 từ đơn giản như “mẹ”, “sữa”, “ba ơi”. Trong vòng 6 tuần, bé dần chỉ phát ra âm vô nghĩa, không còn tương tác, không chỉ đồ vật dù trước đó biết làm.
Bố mẹ cần chú ý, nếu con đã từng biết từ, từng gọi tên người thân, nhưng nay chỉ im lặng. Đây là dấu hiệu báo động. Trẻ tự kỷ ngưng nói không còn đơn giản là chậm nói nữa, mà là mất mát kỹ năng từng có.
1.4 Sang chấn tâm lý
Một số trẻ tự kỷ đột ngột im lặng vì đã trải qua một sự kiện gây tổn thương cảm xúc mạnh. Có thể là bị mắng, bị sỉ nhục, bị hiểu lầm hoặc chứng kiến sự việc gây sợ hãi. Những gì tưởng nhỏ với người lớn, đôi khi lại là một cú sốc lớn với con.
Sen An đã đồng hành cùng trường hợp bé P., 3 tuổi, sau khi bị cô giáo quát vì tè dầm trong lớp. Dù chỉ là một lần, nhưng từ hôm đó con không nói thêm từ nào. Mất gần 2 tháng can thiệp nhẹ nhàng, con mới phát ra âm trở lại.
Hoặc có bé bị lạc vài phút trong công viên, rồi tìm thấy. Nhưng từ hôm đó con im lặng, thu mình, không gọi tên bố mẹ nữa. Những sang chấn này để lại dấu ấn sâu trong hệ thần kinh non nớt của trẻ.
Nếu trẻ ngưng nói sau một biến cố rõ ràng, bố mẹ nên đưa con gặp chuyên gia sớm. Chậm trễ có thể khiến con khó hồi phục hơn.
1.5 Trẻ tự kỷ ngưng nói bởi nguyên nhân y khoa
Không phải lúc nào trẻ ngưng nói cũng là do cảm xúc hay tâm lý. Một số bé ngưng nói vì lý do sinh lý hoặc thần kinh như:
- Viêm họng, viêm tai khiến việc nói trở nên đau đớn.
- Cơn động kinh vắng ý thức khiến con mất kết nối trong vài giây. Nếu lặp lại nhiều lần, ngôn ngữ sẽ bị gián đoạn nghiêm trọng.
- Bất thường cấu trúc dây thanh, lưỡi hoặc vòm họng chưa được phát hiện.
Sen An luôn khuyến nghị, nếu trẻ tự kỷ đột ngột im lặng và kèm theo các dấu hiệu như sốt, mất ngủ, mất tập trung, nhìn chằm chằm vô thức. Bố mẹ cần đưa con đi khám y khoa tổng quát để loại trừ các nguyên nhân y học.
3. Nhận diện sớm các hành vi đi kèm
Khi trẻ ngưng nói đột ngột, dấu hiệu thường không chỉ nằm ở ngôn ngữ. Hành vi, tương tác và phản xạ của bé yêu cũng thay đổi rất rõ rệt nếu bố mẹ biết cách quan sát kỹ.
3.1 Mất dần vốn từ đã học
Trẻ tự kỷ có thể học được từ vựng, nhưng cũng có thể mất đi. Đây là đặc điểm phân biệt rõ với trẻ chậm nói. Trẻ chậm nói thường giữ được vốn từ đã có và phát triển chậm hơn, còn trẻ tự kỷ ngưng nói có thể đánh mất những gì đã từng học được.
Ví dụ: con từng nói “ba”, “sữa”, “mẹ ơi” rõ ràng. Nhưng chỉ sau vài tuần, chỉ còn các âm vô nghĩa hoặc hoàn toàn im lặng.
Đây là một dạng hội chứng mất tiếng ở trẻ, không đơn thuần là “lười nói” như nhiều bố mẹ lầm tưởng.
3.2 Không còn phản hồi âm thanh, gọi tên
Bé yêu vẫn quay đầu khi nghe tiếng đồ chơi, tiếng chuông cửa. Nhưng khi bố mẹ gọi tên “Bin ơi”, “Minh ơi”, con lại không phản ứng. Việc này thường khiến bố mẹ lo con bị khiếm thính, nhưng sự thật lại khác.
Trẻ tự kỷ ngưng nói trong trường hợp này vẫn nghe tốt, nhưng não không còn xử lý lời nói như trước. Con chỉ phản ứng với âm thanh trung tính, còn tiếng gọi tên mang tính xã hội thì bị “bỏ qua”.
Sen An luôn khuyên bố mẹ đừng vội đưa con đi đo thính lực nếu chỉ vì con không đáp lại tên gọi. Hãy kiểm tra phản ứng với âm thanh khách quan trước. Nếu con vẫn giật mình khi có tiếng động, thì đó không phải là vấn đề về tai.
3.3 Trẻ thu mình, tránh tiếp xúc mắt, lặp đi lặp lại hành vi đơn giản
Khi mất ngôn ngữ, nhiều bé tự kỷ bắt đầu có hành vi tự kích thích. Đây là phản xạ nhằm trấn an hệ thần kinh đang bất ổn. Con có thể xoay bánh xe, vỗ tay liên tục, lắc người, nhìn chằm chằm vào quạt hay đèn.
Đồng thời, bé yêu tránh tiếp xúc mắt với người đối diện. Không phải vì con không quan tâm, mà vì ánh mắt chứa quá nhiều thông tin khiến con căng thẳng hơn. Trẻ tự kỷ ngưng nói thường đi kèm việc giảm dần các tương tác xã hội vốn đã mong manh.
👉 Đọc thêm: 90% bố mẹ phản ứng sai trong 30s đầu khi trẻ tự kỷ kích động để nhận diện phản ứng sai và tránh lặp lại.
4. Phụ huynh cần làm gì ngay khi con bỗng dưng ngưng nói?
Khi trẻ tự kỷ ngưng nói, hành động đầu tiên của bố mẹ vô cùng quan trọng. Nhiều gia đình vì quá lo đã la mắng, ép con nói lại. Nhưng cách này thường phản tác dụng và khiến con rút sâu hơn vào im lặng. Sen An gợi ý như sau:
- Trước hết, đừng la mắng hoặc ép con nói lại dễ gây phản ứng ngược
- Quan sát kỹ và ghi nhật ký chi tiết: thời điểm bắt đầu, bối cảnh, thay đổi kèm theo. Ví dụ ghi chú: “Ngày 10/3, con bị ngã. Ngày 11/3 bắt đầu ít nói.”
- Giữ môi trường ổn định, giảm tiếng ồn, ánh sáng gắt, lịch trình đều đặn
- Dùng trò chơi ngắn, nhiều lượt để khuyến khích trẻ phát âm lại như chơi trò thổi bong bóng kèm “p-p-p” để con không áp lực, nhưng tạo động lực phát âm.
Nếu sau 10 – 14 ngày con vẫn không có tiến bộ về ngôn ngữ hoặc có dấu hiệu thoái lui kỹ năng khác (không nhìn, không chỉ tay), bố mẹ nên đưa con gặp chuyên gia tâm lý – ngôn ngữ – cảm giác càng sớm càng tốt.
Sen An luôn sẵn sàng hỗ trợ bố mẹ trong các buổi tham vấn chuyên sâu. Các chuyên gia tại đây sẽ giúp đánh giá đa chiều: ngôn ngữ, hành vi, cảm giác và y khoa nếu cần. Để tìm ra nguyên nhân cụ thể vì sao trẻ tự kỷ ngưng nói và lên kế hoạch can thiệp phù hợp.
Lời kết
Trẻ tự kỷ ngưng nói đột ngột không phải là sự thụt lùi vô nghĩa, mà là lời cầu cứu âm thầm từ bên trong con. Hành trình đưa con trở lại với ngôn ngữ là hành trình của sự kết nối. Không vội vàng. Không ép buộc. Mà là từng ngày nhỏ bé, từng ánh mắt, nụ cười, nhịp thở được tái thiết lập trong an toàn.
Nếu bố mẹ cần thêm thông tin, hoặc đang ở trong những ngày không biết phải bắt đầu từ đâu. Đừng ngần ngại tìm đến Sen An. Chúng tôi luôn ở đây, nhẹ nhàng mà vững vàng, vì sự tiến bộ thật sự của bé yêu.